आमा

– प्रकाश आस्था

'आमा त्यो आउँछ र ?' ' हो बा, त्यो आउँछ । त्यो बिहानको सूर्यझैं उज्यालो छर्दै आउँछ ।' गोपालप्रसाद रिमालको 'आमाको सपना' का यी पंक्ति पढ्दा 'त्यस्तो दिन' को चाहना प्रबल हुन सक्छ आजका सचेत जनमा, जो चट्टान फुटाएर फूल फुलाउने सपना देख्छन् । परिवर्तनको शंखघोष गर्ने रिमालको 'आमा' नेपाली वाङ्‌मयमा भने कविता मात्र नभई एउटा प्रतीक बनेर बाँचिरहेको छ र बाँचिरहनेछ सधैँ, सायद । 'आमा' साहित्यमा अत्यधिक रुचाइन्छ । रिमाल मात्रै होइन, धेरै र्सजक 'आमा' पात्रलाई आदर्श मान्छन् र सिर्जनामा उतार्छन् पनि । हिंसाले पीडित वर्तमानमा सिर्जित कैयौँ सिर्जनामा आमा समेटिएका छन् ।
युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठले लेखे- 'आमा ! तिनीहरूले जेसुकै भनून् म बहुला होइन...।' यहाँ अन्यायको विरुद्ध आवाज उठाउने 'म' पात्रलाई कुनै अत्याचारीले बहुलाहाको आरोप लगाएकोमा प्रतिरोध गरिएको छ र आँखा भएकाले हेर्न पाउनु र पेट भएकाले खान पाउनुपर्ने माग गर्नु कुनै पागलपना होइन भनी आमासँग हारगुहार गरिएको छ । कति चतुर छ कवि - आमालाई सम्बोधन गर्दै घुमाएर स्वतन्त्रताको पो माग गर्छ । सायद कालरात्रिताका यस्तै थियो अभिव्यक्तिको सरस तरिका ।
आमालाई माटो मान्छन् श्रष्टाहरू । कारण, आमाको गर्भ नै मान्छेको प्रारम्भस्थान हो । संसारका उत्कृष्ट मान्छेहरू तिनै आमाले जन्माइन् । नौ महिना आमाको गर्भभित्र खेल्दै बाहिरी संसार देखेकाहरू कोही देवकोटा त कोही टैगोर बने । अनि कोही पारिजात त कोही रिगोवेर्ता मेञ्चु बने । मार्टिन लुथर किङ्ग, टेरेसा, मन्डेला, शेक्सपियर जस्ता उत्कृष्ट 'मानव-सिर्जना' आमाकै देन हुन् ।
धर्ती, माटो, जमिन, जननी, आमा , माता, देवी, जगज्जननी भगवती, दुर्गा-भवानी जे भनेर पुकारे पनि हामी सबै आमाकै सिर्जना हौँ । आमाको सिर्जना र प्यारकै कारण हामी अस्तित्वमा छौँ । संसार भुलेर सन्तानमाथि र्सवस्व माया पोखाउने आमा ।
जब आपत आइलाग्छ, हामी आमा पुकार्छौँ । जब पीडा हुन्छ, 'ऐया आमा' भनेर पीडा दहन गर्न खोज्छौं । आमालाई र्सवस्व ठानेर पुज्ने प्राकृतिक र स्वाभाविक मानवीय प्रवृत्ति । पीडा भुलेर अर्को जीवनको रचना गर्ने ममताकी खानी आमा । त्यसैले होला संसारभर नै स्वतन्त्रता, संघर्ष, प्रेम, करुणा र मानवताको कुरा गर्दा आमा जोडिएर आएकी । अनि लेखेरै समाजिक, सांस्कृतिक र राजनैतिक मैलो फाल्न लागेका कलमवाजहरूले समेत आमालाई नै प्रेरणा र प्रतीक मानेका । आफना रचनामा तिनलाई उतारेका । कवि कृष्णप्रसाद भट्टराईले आफ्नो कविता 'सहिदको दृष्टि‍ ‌- सहिदको संकल्पमा' लेखे-
" असैह्य भै भने 'आमा' - आमा नै जेलभित्र छन्
हेर्छन् तन्नेरीका हात सबै नै नेलभित्र छन् "
संसार हेर्ने यो सुन्दर अवसर आमाबिना सम्भव हुन्थेन । न बन्थे आमाको भूमिका भएका वा आमाको महिमा गाइएका साहित्यिक ग्रन्थ, न त जन्मन्थे नै ती विख्यात र्सजक । दूर्गापूजा मातृ उपासनाको अर्को रुप हो परन्तु यो संस्कारलाई आस्तिकहरूले अलौकिक दैवी शक्तिको रुपमा चित्रण गरे । म्याक्सिम गोर्कीको आमा उपन्यास विश्वप्रसिद्ध हुनुमा त्यसको सन्देशभन्दा आमाको केन्द्रीय भूमिका प्रमुख ठान्छन् पश्चिमा साहित्यका हस्तीहरू । गोर्कीको कृतिजस्तै कैयौं सिर्जना लेखिएका छन् संसारमा आमासम्बन्धी । त्यसको कुनै लगत त छैन तर आमासँग सम्बन्धित कृति अत्यधिक छन् भन्दा केही फरक पर्दैन । ती धेरै रुचाइएका छन् । वर्तमान पुँजीवादी संसारमा साम्यवादी विचार छर्ने आमा उपन्यास यसको एउटै उदाहरण हो ।
जहाँ नारीको पूजा हुन्छ, त्यहाँ देवता पनि खुसी हुन्छन् भन्छ पूर्वीय मान्यता। अझ आमाको पूजा त हाम्रो नेपाली संस्कृतिमा पुरानो हो । जन्म दिने आमाप्रतिको यो सम्मानलाई कायम राख्नु आजको पुस्ताको कर्म र धर्म दुवै हो । शान्ति र प्रगतिमा विश्वास राख्ने आजका र्सजकले आफ्नो रुप र जवानीको समेत बेवास्ता गरेर ("आमाको रुप बिग्रन्छ सन्तान जन्मिएपछि, सन्तान पर भै जान्छन् डोलीमा अन्मिएपछि " -डा. कृष्णप्रसाद भट्टराई ) जन्म दिने आमालाई साहित्यमा प्रयोग गर्ने कामलाई झनै बढाउनु त छँदैछ, त्यसका साथै आमालाई साँच्चिकै पुज्ने संस्कारलाई पनि विकास गर्नु त्यत्तिकै आवश्यक छ । आदर्श श्लोक 'जननी जन्मभुमीश्च स्वर्गादपी गरियसी' को मर्म त्यतिखेरै सार्थक होला जतिखेर हामीले आमालाई वास्तवमै मनदेखि पूजा गर्दै आदर्शलाई व्यवहारमा उतार्नेछौँ । जब आदर्शलाई व्यवहारमा उतारिन्छ तब पो 'सुनमा सुगन्ध' सार्थक हुन्छ ।
***
- नुवाकोट ।
prakashprogressive@gmail.com