सुर न ताल, मदन गोपाल !

हारमोनियम जुरुक्कै उचालेर उनी मञ्चबाट दर्शकदीर्घाको एक कुनातिर ओझेल भए, स्रोतामण्डलीले बल्ल तृप्‍ति र चैनको श्‍वास फेरे ।

अचम्मको कुरो ! गाउने कलाकार गला बिसाएर छेउ लागेपछि स्रोता मन्त्रमुग्ध भएर रमाए ।

गायन अवधिभरि 'यातना' बेहोरिरहेका हलभरिका सङ्गीतप्रेमीहरू सङ्गीतकै लहरबीच रहेर पनि गायक र वाद्यवादक टोलीका सामु आकुल-व्याकुल देखिन्थे । उनीहरूको चेहरामा भाव त बाँकी थिएन नै, त्यसको ठाउँ लिएको थियो हैरानी र विरक्तिले । मानौँ उनीहरू कुनै शोक सभाका गम्भीर पाहुनाका रूपमा आतिथ्यभाव जनाइरहेछन् । म आफैँ पनि एक कुनामा कुथुर्किएर बसेको थिएँ, केही चमत्कार पो भइहाल्ला कि भने झैँ !

तर मन झन्-झन् मर्दै गएर घाटको बाटो लम्किने तर्खरमा चिसिँदै थियो । उफ् ! सङ्गीत पनि यस्तो उखरमाउलो कर्णकटु !!

जेठ २३ गते शनिबार राजधानीको आरोहण गुरुकुलको सम नाटकघरमा यस्तै वातावरण र भावदशा देखिन्थ्यो । विभोर बराल र सप्रेम अर्चना दम्पतीको छुट्टाछुट्टै गजलकृतिको विमोचनको कार्यक्रममा स्वाद थप्न गरिएको गजल गायनको कार्यक्रममा स्वर ढिला पार्नासाथै गजल भइहाल्छ भने झैँ छनकमा एकपछि अर्को गायकी देखिँदै थियो । छ जनाले गजल गाएको त्यो साङ्गीतिक माहौलमा एक थिए गायक मदन गोपाल । शास्त्रीय सङ्गीतमा रत्तिएका रमेश पोखरेल, निर्मल 'म' का साथै एक समय 'भनिदेऊ आज के छ मनमा' बोलको गीत गाएर चर्चित बनेका मिलन सिंह लगायतका गायक कलाकारले आफ्नै सङ्गीतमा गाएका थिए त्यस अवसरमा । तीमध्ये रमेशले स्रोताहरूको दिल लुटे आफ्नो गायकीबाट । मदनले पनि आफ्नै सङ्गीतमा दुई गजल गाएका थिए ।

यो लेख जन्माउने र चरित चर्चामा सुहाउँदिला पात्र उनै हुन् । तर चरित्रहत्या र व्यक्तिगत आक्षेपको रूपमा यो प्रसङ्ग यहाँ उठाइएको होइन । उनी मेरा मित्रमण्डलीमा बेलाबेला अन्तरङ्ग जमघटमा आउने आत्मीय नाम हुन् । र आज यति निकट भएकैले उनलाई नेपाली सङ्गीतको एउटा निकै फेसनबदार तर घिनलाग्दो, शीर्षचर्चामा छाउने तर विसङ्गतिको कालो घोलले लतपतिएको पाटो- 'गायक बन्ने लहड'को खोतलखातलमा उभ्याएको छु ।

'सुर न ताल, मदन गोपाल' टुक्का अहिल्यै झटपट बनाइएको होइन । न त यो पुरातन रूपले कुनै ग्रन्थमा गुम्सिएको आदिम पदावली हो । यो टुक्का गायक मदन गोपालसँगै जन्मिएको हो । भन्नु नपर्ला, उनको सन्न्यास वा बिदाइसँगै यो टुक्का पनि निदाउनेछ अवश्य नै । यो टुक्काबारे आरोपित उनै पनि जानकार छन् । अलि चञ्चले छन्, कुरो चपाएर-लुकाएर बोल्न नजान्ने सरल र खुलस्त व्यवहार उनको हकमा कमजोरी भइदिएको छ । उनले हाँसोमा खिलखिलाउँदै डेढ सय-दुई सय गजलप्रेमीको भीडसामु त्यस गजल समारोहमा समेत गाउनुअघि आफैँ कुरा निकाले- "भन्न त भन्छन् मलाई- सुर न ताल मदन गोपाल, आज त्यस्तै होला कि जस्तो छ । हारमोनियम बिग्रिएको थियो, बनाउन दिएको ठाउँबाट समयमा ल्यादिएन र आज गाउने गजल रियाज गर्न पाइएन । जति तयारी सुरुमा कम्पोज गर्ने बेलामा गरेको थिएँ, त्यति नै हो त्यही नै सुनाउँछु ।" यति भनेर झ्यापुल्ले कपाल मुसार्दै फेरि खिलखिलाए उनी र गाउन थाले -

"पर्‍यो जब रात कोही याद आयो
चढ्यो जब मात कोही याद आयो ।

कुनै पनि फूलले साथै दिएन,
झर्‍यो जब पात कोही याद आयो ।

… … … … "

- (विभोर बराल, 'उड्दै गए सपनाहरू' गजलकृति- २०६६ बाट)

अर्का थिए, निर्मल 'म' । यिनको नाम त नौलो छ नै, गायन पनि अद्‌भूत रहेछ । जम्मा ५-७ मिनेटको अवधिमा सकिने गजल गाउनुअघि उनले १०-१५ मिनेट नै आलाप तान्नमा खर्चिदिए । कस्तो गायकी हो ! गजलको बीचमा आलाप तानिएको त सुनिएको थियो, गाउनुअघि पनि गला सफा गर्न र प्राविधिक तयारीको मेसो मिल्दै गर्दा तथा स्रोताको ध्यान पूरापूर केन्द्रित हुने अवस्था कुर्नलाई गायकले केही बेर आलाप तानिएको कतिपय कार्यक्रममा सुनिएको हो । तर निर्मल 'म' ले त यस्तो गरे, मानौँ उनले तानेको आलाप चाहिँ मुख्य गायनको कार्यक्रम हो र गाउनुपर्ने गजल चाहिँ आलाप हो ! १५ मिनेटको आलाप, धोद्रो गला…. उफ् ! यातनामय भयो हल । बुझिन्थ्यो, उनले शास्त्रीय गायनमा दखल राख्छन्, तर गजल सुन्न भेला भएका सर्वसाधारणलाई तिनको शास्त्रीय गायनसँग के को नसनातो र लेनदेन !? त्यो विद्वता त्यहाँ देखाउने उनलाई के जरूरी । आलाप तानेर रियाज त उनले आफ्नै निवासमा गर्नुपर्थ्यो । तर उनी त्यसरी नै भुनभुनाइरहे । तबला र गिटारमा साथ दिने जीवन राई र सन्जु शाहीको अनुहार त्यो अवधिमा हेर्न लायक थियो । ती वाद्यवादकद्वय पनि वाक्कदिक्क थिए सायद गायकदेखि ।

मदन गोपाल त एक उदाहरण मात्र हुन् । निस्प्रभावी गायकीलाई दु:ख दिईदिई सङ्गीतको कमलमा हिलो छ्‌याप्नेहरू त उनीभन्दा गएगुज्रेका होलान् । कम्तीमा मदनहरूलाई त सङ्गीतप्रति आस्था र लगाव छ । नेपाली सङ्गीतले पछिल्लो एक दशकमा ठूलो फड्को मारेको छ । फलत: कलाकार, सङ्गीतकार, प्राविधिक र साथसाथै पर्दापछाडिका ओझेल पात्र र आर्थिक रूपमा पनि सधैँ हातलागी शून्य हालतमा रहने गीतकारका दिन पनि फिर्दै गए । चोक-चोकमा रेकर्डिङ स्टुडियो खुल्न थाले । गीत गाएरै, सङ्गीत बनाएरै खाने दिन आउन थाल्यो । देशभित्रका कुना-कन्दराका साथै विदेशका विभिन्न महँगा ठाउँमा साङ्गीतिक कन्सर्टका कार्यक्रममा गएर दुई-चार पैसा जोडेर भविष्यको मुख हेर्ने बाटो पनि बन्दै गयो । यसो भएपछि दिल खोलेर सङ्गीतमा भिजेर काम गर्दा यसको गुणस्तरमा पनि सुधार हुने सम्भावना देखियो ।

तर यस्तै सम्भावना र आशाको झुल्कोबीच खतरनाक भाइरसको प्रवेशले नेपाली सङ्गीतको आशलाग्दो आकाशमा ग्रहण लाग्यो । यो भाइरस हो- 'मान नमान मैँ तेरा मेहमान' भन्ने भाँतीमा 'डेढअक्कली' गायककार र सङ्गीतकारको ओइरो । बोली फुट्नासाथै गायक, बाजालाई छोएर आवाज निकाल्नासाथै सङ्गीतकार । गीतकार पनि त्यस्तै, साँवा अक्षर लेख्‍न जान्यो कि त गीतकार बन्ने धुन । एलबम निकालिहाल्ने भोक, रातारात चर्चाको धुरीमा देखिने लालसा, सबैलाई चिनाउने सस्तो प्रचारको दौडधुप । तब त जन्मियो टुक्का - सुर न ताल मदन गोपाल !

स्कूले बेलामा 'बलभन्दा बुद्धि ठूलो', 'कलम बलियो कि तरबार बलियो' आदि विषयमा अतिरिक्त क्रियाकलापअन्तर्गत वादविवाद प्रतियोगीता हुन्थ्यो । तर 'पैसा ठूलो कि प्रतिभा ठूलो' भन्ने विषयमा कहिल्यै प्रतियोगीता भएन । अहिले यसो सोच्दा त्यो एउटा महत्वपूर्ण पाटो त छुटिगएछ लौ जाऽऽ भन्ने लागिरहेछ । कारण, पैसा खर्चेर एलवम निकालेर रातारात चर्चा बटुल्ने होडमा लहसिएका 'अगायक'हरूको तागतअघि कैयन् प्रतिभाहरू पहुँच र मौका नपाई गाउँको गुफा-कन्दरामा सीमित बनेका छन् । यो सत्य हो । पैसा छैन भने गला मात्र भएर त कुन गायकलाई हत्तपत्त म्युजिक कम्पनीले पत्याएर लगानी गर्ला र यहाँ ? साँचो कलाकारको मूल्य छैन, लगानी फस्ने डरले बरू गाउने छाँटकाँट नभएपनि पैसावाल 'गायक' (!) को घाँटीमा झुन्डिन्छन् कम्पनीहरू । उसै पनि आधाजसो त आजकाल त मेसिनले नै गाउने प्रविधि आइसकेको छ तानतुन मिलाएर । पूर्वेली गायक कुवेर राई यसकै उदाहरण हुन् । स्वरसम्राट् नारायण गोपालको दुरुस्तै आवाज निकाल्ने खुबी भएका तथा आफ्नो छुट्टै मौलिक स्वरका धनी राई कुन संयोगले अवसरको भण्डार राजधानी सहर एक सहर आएर पनि बसे, तर के कारणले यहाँ टिक्न सकेनन् । खेती-किसानी गर्दै अहिले गाउँमै सङ्गीत-साधनामा तृप्‍त छन् उनी । अनि यता सहरमा चाहिँ अलिकति गुनगुनाउन जानेको भरमा हाहाऽऽ होहोऽऽ मच्चाएर सिङ्गै सहर कब्जा गरूँला झैँ तालमा मदन गोपालहरू चिच्याइरहेछन् ।

गायन, चित्रकारिता, कवित्व आदिलाई सामान्यतया जन्मैदेखि प्राप्‍त ईश्‍वरीय वरदानको रूपमा व्याख्या गरिन्छ । तर प्रतिभाले निखार अभ्यास र निरन्तरको साधनाबाटै पाउँछ, यसमा शङ्कै छैन । शून्यबाट उठेर साधनामै घोटिएर प्रतिभा हासिल गर्नेहरूको संसारमा कमी छैन । भाग्यमानी डोकोको रचना भयो भन्नासाथै त्यसमा दूध त कसरी पो अँड्छ र ? केही टालटुल त गर्नैपर्छ । त्यही टालटुल गर्ने चालचुल नै हो साधना र सङ्घर्ष ।

हतारमा उदाउने सूर्य प्राकृतिक होइन, एउटा नियम-समयमा बाँधिएको सूर्यले नै प्राणीजगत्‌लाई जीवनप्रक्रियामा साथ दिन्छ । आजको पुस्ता हतारमै हिँड्छ, हतार प्राकृतिक हिँडाइ कदापि हुँदै होइन, त्यो धेरै टिक्दैन, खरायो झैँ थाक्छ र बेलैमा लम्पसार परेर थान्को लाग्छ । कम्तीमा गाउन मन हुनेले अर्थ न बर्थ, सुर न ताल चिच्याएर विशुद्ध सङ्गीतको भोकमा रहेका सर्वसाधारणलाई यातना र कष्‍ट नदिए हुन्थ्यो । सडकमा फ्याँकेर छाडे पनि तिनका क्यासेट र सीडी लिनेवाला कोही छैनन् । बरू गाउनै छ भने 'बाथरूम सिङ्गर' बने वेश । कम्तीमा बाथरूमभित्र रहने 'सावर', ऐना र धाराले त्यो गुनगुन र भुनभुनको विरूद्धमा विद्रोह गर्ने उत्तरआधुनिक समय नआउन्जेल 'बाथरूम सिङ्गर'को पदवी सुरक्षित छ !