किताबमा किरोसरि

दशकअगाडि साझा प्रकाशनको मासिक पत्रिका गरिमा पढेसँगै पुस्तकको संसारतिर डोरिएको थिएँ । उक्त पत्रिकाका समालोचना, पुस्तक परिचय तथा विश्‍व साहित्य पृष्ठमा उनिएर आउने पुस्तक तथा लेखकका नामहरूबाट त्यो किशोरवयमा देशी-विदेशी साहित्यबारे आधारभूत ज्ञान मिल्दै गयो । तर, उदयपुरको भित्री मधेसमा त्यसबेला सिङ्गो किताब नै कहाँ पाइन्थ्यो र पढ्नु ? हुटहुटिएको मनले चुप बस्न नदिएको फल के मिल्यो भने, साझा प्रकाशन काठमाडौँको ठेगानामा कृतिहरूको नाम र पैसासहित खामबन्दी पत्र पठाएँ । त्यहाँका सहृदयी एकजना दाइ लव भण्डारीले अलपत्र परिराखेको पत्र भेटेर मुनामदन र घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे किताब पठाइदिनुभएछ । त्यसपछि त किताब मगाउँदै घरै बसीबसी पढ्ने क्रमले पखेटा नै फिँजायो । कोठामा मध्यरातलाई उछिनेर बत्ती कति बले, टुङ्गो भएन ।

दिदीको किताबमा धरर आँसु
त्यसअगाडि पनि लुकिछिपी दिदीहरूको क्याम्पसे कोर्सका किताब खूब पढियो । डेभलपिङ इङ्लिस र टेल्स अफ अल टाइम्सका रोमाञ्चक कथाहरू अनि नासो कथासङ्ग्रह, रुपमती र बसाइँ उपन्यास एउटा स्कुले केटोको लागि खजानाको भन्डार बनेको थियो । दिदीहरूको करकर सहँदै भए पनि किताब च्याप्दै खलपात्र रिकुटेको शब्दजालमा फसेर यौनशोषणबाट ठगिएकी बसाइँकी नायिका झुमा अनि श्रीमान्‌को बेवास्ता भोगेकी अपजसी पत्‍नी रुपमतीको पीडासँगै सुकसुकाउन पाउँदा संसारै जितेजस्तो सन्तोष लाग्थ्यो । उपन्यासका प्यारा पात्रहरू गाह्रोसाह्रोमा परेको बेला झ्वाट्ट भगवान् बनेर देखापर्ने बसाइँको मोटे कार्कीको मोटो छविलाई आफ्नो फित्कौली ज्यानमा ढालेर हेर्दा अझै पनि रमाइलो लाग्छ ।

आमसञ्चार अध्ययनका क्रममा काठमाडौँ पसेपछि भने किताबको संसारमा छनोटले मज्जा लिएर खेल्न पायो । गौतम बन्धुहरूका घामका पाइलाहरू र अलिखित उपन्यास पढ्दाको रोमाञ्चकताले लट्ठयाएर मोटो किताबको हाउगुजी पनि हट्यो । आञ्चलिकताको भावभूमिमा लेखिए पनि घामका पाइलाहरूले समयको एउटा पाटोलाई सचित्र एवम् जीवन्त उतारेको छ । नेपाली औपन्यासिक पठनको क्रममा धच गोतामेको उक्त कृति छुटाउनै नहुने नाम हो भन्ने लाग्छ । उपन्यासमा पवन र अणुको निश्छल प्रेमालामले जति मख्ख बनाउँछ, पवनको हजुरबा बिरामी हुँदा सोधिने 'अन्तिम इच्छा के छ ?' भन्ने निष्ठुर प्रश्‍नले भक्कानो छुटाउँछ ।

धेरै पहिलेदेखि चर्चा सुनेरै चित्त बुझाउनुपरेको शङ्कर लामिछानेका निबन्धकृतिहरू पढ्न राजधानीमै सम्भव भयो । पढ्न थालेपछि उनका एब्सट्राक्ट चिन्तनः प्याज, गोधूलि संसार, विम्ब प्रतिविम्बलगायतका जम्मै किताब नछिचोली मन मानेन । ती किताबहरू धेरै साथीलाई उपहार पनि दिएँ, त्यसपछि त मेरै साथी-सर्कलमै शङ्करका फ्यानहरू बढ्दै गए । सूक्ष्म विषयवस्तुमा पनि तीव्र चेतना उघारेर सरल भाषामा विश्‍लेषणात्मक चिरफार गर्न सक्ने शङ्करको शैलीमा पाठकलाई हुरुक्कै पार्न सक्ने सामर्थ्य पाइन्छ । एउटै निबन्धमा उनी विशृङ्खलित प्रसङ्गको बुनोट भरेर पनि सरस शृङ्खला तयार पार्छन् र सामान्य घटना-परिवेशका विसङ्गतिलाई रोचक प्याकेज बनाएर बोलीचालीको गद्य पस्किन्छन् । उनकै कृतिको अमिट छापले जेलेर आफ्नो निबन्धरचनामा त्यो शैली कताकता टुसाएको पाउँदा म हैरान हुन्छु । चोरीको आरोप शङ्करलाई लाग्यो, तर मेरो विश्‍लेषणमा उनी प्रभाव ग्रहण गर्दै रचनागत निजत्व देखाउने खुबी भएका नेपाली सर्जक थिए ।


लादेनसँगको आतङ्कवादी साँठगाँठ !
किताबसँगका प्रसङ्ग सुखदायी मात्र छैनन्, दुःखद् पनि छन् । माओवादी समूहले सात महिना लामो युद्धविराम भर्खरै भङ्ग गरेको बेला थियो त्यो । २०६० सालको दसैँको बिदामा घर गएको थिएँ । टीकाको दुईदिनअगाडि घरबाट १० किलोमिटरपर साथीको घर जाने क्रममा किताब बोकेकै कारण सुरक्षा जाँच स्थलमा पाँच घन्टा थुनिएर मानसिक र शारीरिक यातना भोग्नुपर्‍यो । अन्य किताबसँगै कविताको डायरी पनि साथमा थियो । जाँचस्थलबाट इलाका प्रहरी कार्यालय पुर्‍याइएको मलाई चौकीका सईले त्यो डायरी हेरेर एउटा कविताको भाव खुलाउन लगाए । कवितामा दमनको विरोध र परिवर्तनको शङ्खघोष देखेर सईसा'ब भयभीत थिए । मलाई विद्रोही पार्टीको मान्छे सम्झेर घेराउमा पारिएको थियो । नेपाल समाचारपत्र दैनिकको आइतबारे परिशिष्टाङ्क उपहार (त्यसबेला प्रकाशित हुन्थ्यो, हाल बन्द छ ।) पनि साथमा बोकेको थिएँ । त्यसको मुखपृष्ठमा ओसामा विन लादेनबारेको तस्बिरसहित मूलसामग्री छापिएको थियो । त्यसैलाई समेत केरकार गर्दै सेनाका जवानहरूले 'लादेनसँग के साँठगाँठ छ ?' भनेर आफ्नो दयनीय सोच र अनपढ व्यवहार छर्लङ्ग्याए । तिनको आतङ्कित मानसिकताले जिल्ला-जिल्लामा मजस्तै कतिविघ्न मान्छे पीडाको सिकार भएका होलान् भन्ने सोचेर कहाली लाग्यो । नत्र त्यसअघि किताबका कारण कुनै दिन सास्ती बेहोरिएला भनेर चिताएकोसम्म थिइनँ । मेरो साथमा डा. अरुण सायमीको 'जेठ १९ २०५८ पछि' लगायतका अन्य प्रगतिशील किताबहरू थिए । ती किताब राजधानीको भेटस्वरूप साथीलाई दिन लगेको थिएँ ।

तर त्यो घटना मेरो हकमा वरदान साबित भयो, इख जागेर म झन् प्रगतिशील किताब पढ्नमा एकोहोरिएँ । चे ग्वेभाराको जीवनी, गोर्कीको आमालगायतका कृतिहरू त्यसपछिकै अध्ययन-उपलब्धि हुन् । आमा त्यति कलात्मक रुपले बुनिएको सशक्त किताब होला, लागेको थिएन । मूलपात्र पेलागेया निलोभ्नाले मजदुरहरूको बस्ती घुम्दा र साहसिक कदम चाल्दा जनस्तरको कथाव्यथा सतहमा आएर परिवर्तनको लागि जुरुकजुरुक भइन्छ । उपन्यासभरि प्रस्ट अनुहार लिएर बसेका पाभेल भ्लासोभ, आन्द्रेई, निकोलाइ र साथीहरू गाउँका आफ्नै दौंतरी हुन्‌झैँ लाग्छ ।

जीवनमै प्रभाव पार्ने किताब खलिल जिब्रानको दार्शनिक कसीको कृति प्रोफेट (गुरु) हो । २८ वटा भिन्न विषयमा नायकपात्र तपस्वी अलमुस्तफाद्वारा अभिव्यक्त अमृतवाणी जपिरहूँ लाग्ने खालका छन् । जस्तै, कानुनबारे तपस्वी बोल्छन्- 'तिमी कानुन बनाउँदा प्रसन्न हुन्छौ, तिनलाई खारेज गर्दा अझ आनन्द मान्छौ ।'