कविजी, पहिले मान्छे बन्नुस् !

केही वर्ष भयो, नेपाली साहित्य तथा समग्र ज्ञानगुनको भण्डारमा पुस्तक प्रकाशनले कछुवाको सुलसुले घस्राइ होइन, भ्यागुताको छलाङ लगाउन थालेको छ । अरु त अरु, साहित्यको 'स' उच्चारण गर्दानगर्दै 'लालाबालाहरूले पिँढीभरि कुन्नि के जातिको रास' भनेझैँ लेख्यो कि त हरेक तोतेबोली नै एकाध महिनामा पुस्तकको बिटोमा रुपान्तरित हुने । अनि त नेपाली साहित्यको भण्डार भरिपूर्ण !

विशेषगरी कवितामा (साथै गजलमा पनि) यस्तो हतारको रोग जेलिएको छ । साहित्यमा बढी लेखिने विधा कविता नै भनिन्छ । र, कवितासाहित्यको रोचकता यतिमै सकिन्न, बढी लेखिने भए पनि कम पाठक कविताकै छन्, यो गुनासो साहित्यिकहरूको । छैन त गजब ? र, एक हिसाबमा केलाउने हो भने (नेपालमा/नेपालीमा) यस्तो कम पाठक हुनुको कारण के रहेछ भने, जति जना पनि कविता पढ्छन् ती आफैँ पनि कविता लेख्छन् । अर्थात् यस हिसाबले कविता लेख्ने मान्छेले मात्र कविता पढ्ने निष्कर्ष हामी निकाल्न सक्छौँ ।

कविता रुचाउने अथवा आफैँ लेख्‍न रुचाउनेले कविता पठनमा अधिक रुचि देखाउनु स्वाभाविक भए पनि लेख्‍नेले मात्र पढ्ने कुरा पूरापुर सही होइन । मेरै आमुन्नेसामुन्नेका सरसङ्गतिबाट पनि देखेको छु- जो लेख्दैनन्, उनीहरू धुरन्धर लेखकलाई पनि माथ गरिदिने खालका बिछट्टै पढनदास छन् । राम्रो लेख्‍नलाई सकेजति धेरै पढ्नुपर्छ भन्ने सामान्य सूत्रलाई स्वीकार गरेर आधार मान्ने हो भने हामी लेखिटोपल्नेहरू ती पाठकभन्दा गएगुज्रेका छौँ । खासगरी कविहरू । जो राम्ररी पढ्दैनौँ यो त छँदैछ, राम्रो लेख्दैनौँ पनि । नतीजा यति मात्र हात लाग्छ- कागज र समयको सर्वनास । अरुको पढ्दै नपढ्ने र आफ्नो विज्ञापनमा चाहिँ ठाउँ-कुठाउँ भट्याइरहने । मानौँ लेख्‍नुको ऊर्जा सबैसबै भाषणमा खन्याएर लेखकको मर्यादा चुल्याउने व्यग्रता छ सबैलाई । यो कुरा अहिलेको पाठक समुदाय तथा फेसनेवल समयको घेराबन्दीले पनि अझै मिल्छ भने 'एक टुक्रा है' भन्दै सडकछेउ उभिँदाउभिँदै तीन पाना कविता पनि चिरिप्पै सुनाइदिने !

साहित्यको उत्थान एवम् सङ्ख्यात्मक-गुणात्मक विस्तारका लागि बढीभन्दा बढी सर्जकको सक्रियता चाहिन्छ भन्ने मतलाई एकातिर राख्‍ने हो भने, बढ्दो सर्जक-भीडले नेपाली साहित्य 'मुखभरि धेरै जिब्रो भएर लठेब्रो हुनपुगेको नमूना प्राणी'जस्तै भएको छ । यो सधैँको रोग हो । पछिल्लो समयमा त गजलमा समेत यो भदौरे भेलबाढीले शिष्ट र सन्तुलित लेखनका पक्षधरहरूलाई धुरुक्कै रुवाएको छ । यस्तो भनाइबाट जोसुकैले साहित्य लेख्‍नुहुँदैन, यो त मुठीभरका ठेकेदारको मनलाग्दी रजाइँ हो भन्ने नबुझियोस् । तर लेखनमा कोही आएपछि उसमा केही कला तथा समयचेत या त लज्जाशीलताको छनक हुनुपर्ने कुरोमा निरपेक्ष रहन कदापि सकिन्न ।

केही वर्षपहिलेको कुरो हो, साझा प्रकाशन ललितपुरमा भएको एक भेटमा गरिमा मासिकका सम्पादक तथा मदन पुरस्कारविजेता स्रष्टा गोपाल पराजुलीले फ्याट्ट किटेरै कहे- 'नेपालमा ४० हजार कवि छन्, सम्हालिसक्नु छैन ।' टेबलभरि कविताका बडेबडे फाइल उधिनिरहेका उनको पिरलो सम्पादकीय दायित्वमा रहेर कवि र कविताको छनोट गर्नुमा थियो । जाहेर थियो, त्यो दायित्वमा उनको दिमाग तुफानी वेगसाथ उम्लिएको थियो । अर्कातिर, आजका सम्पादकहरू कविता छाप्न भनेपछि झर्कोफर्को मान्दै कोसौँ दूर भाग्छन् । 'कविता होइन, बरू छोटामीठा गजल-गीत ल्याउनुस् न' भन्न उनीहरू फूर्ति चलाउँछन् । कविताको मर्म र गहिराइभन्दा पत्रिकाको स्पेस बचाउने धुन तिनलाई प्यारो छ । कविताले एउटा साहित्यसचेत सम्पादकबाटै हेलाहोचो खेप्नुपरेको छ । यस्तो परिस्थितिको निर्माण हुनुमा कवि/अकविहरूको कमजोरी-असावधानी र फटाइँको भुमिका कति छ, सम्पादकहरूको गैरजिम्मेवार प्रवृत्तिको कति छ ? ठन्डा दिमागले सोच्ने बेला आएको छ ।

अर्को प्रसङ्ग सम्झिन्छु- केही महिनाअघि पर्वत जिल्लाबाट पुस्तक छपाईको मेलोमेसो मिलाउन राजधानी आएका कवि गणेशकुमार जीसीसँग बागबजारस्थित साथीको पुस्तकपसलमा भेट भयो । कविताका मूल भित्री पृष्ठहरू पर्वतमै छापिइसकेको रहेछ, आवरण पातो तथा कम्प्युटरबाट अन्य कलाकारी निखार सुल्झाउन उनी धपेडीमा थिए । उनका केही कविताहरू त्यसै भेटको मेसोमा पढिभ्याएँ । मोफसलको गतिलै घानमा सायद उनी परेका थिए, यसैले त दमदार कविता लेख्‍ने भए पनि राष्ट्रिय पत्रपत्रिकामा रचना प्रकाशन नभएका कारण उनको परिचय नितान्त नौलो लाग्थ्यो ।

उनको कविताकृतिको नाम रहेछ- अग्नियात्रा । तर कृतिको नाममा ह्रस्व-दीर्घको वर्णविन्यासगत पेच खुस्किएको कुनै विद्वान्‌बाट औँलो ठडिएपछि गणेशजीलाई ज्वरो छुटेको थियो । थाहा पाएपछि उदीयमान सर्जकको पहिलो कृति, त्यो पनि अशुद्ध रुपमा आउने भयो भनेर हामी साथीहरूलाई पनि दुःख लाग्यो । हुनुपर्ने 'अग्नियात्रा', भएछ- अग्नीयात्रा । अब के गर्ने - छापिन बाँकी आवरणबाहेक छापिइसकेको प्रत्येक पानाहरूको फेदमा 'अग्नीयात्रा' नै अङ्कित भइसकेको थियो ।

खर्च गरेर छापिइसकेको कुरामा उपाय अरु थिएन । कविजीले कविताको शुद्धाशुद्ध हेरिदिन नेपालीका एकजना शिक्षकलाई अनुरोध गरेर त्यहीबमोजिम राखेर छापेका रहेछन्, त्यसैलाई आधार बनाएर दोषको भागीदारबाट आफू जोगिन कृति-कृतिकारको नाम तथा प्रकाशक-संस्करण आदि रहने पृष्ठमा शुद्धाशुद्ध हेर्ने भनेर ती शिक्षकको नाम चढाउने जुक्ति निकालेछन् कविले । अन्त्यमा त्यसैगरी त्यो चलाखीपूर्वक छापिएछ पनि । त्यस्तो सबै जानेबुझेर कविजीप्रति टीठ लागेर आयो मलाई ।

साहित्यमा भाषा/व्याकरण ठूलो कि भाव भन्नेमा छुट्टाछुट्टै बहस चलाउन सकिन्छ । लेखनपछिको सम्पादनको प्रक्रियाको कुरामा पनि आँखा चिम्लिन सकिन्न । लेखक एक्लै हरेक कुरामा परिपूर्ण हुनुपर्छ भन्ने अड्डी कस्नु कुखुरा भुर्र उडिरहोस् भन्नुजस्तै अव्यावहारिक हुन्छ । तर भावको वाण हान्ने साहित्यिकहरू भाषा/व्याकरणको सामान्य ताँदो चढाउन त सिपालु हुनैपर्छ । सोचौँ त, 'म मोती समातिरहेछु' लेख्‍नुपर्नेमा 'म मोटी समातिरहेछु' भनेमा के अर्थ लाग्ला ? अल्पज्ञान भयङ्करम् भएन ? विधिअनुरुप बिहे गर्न खोज्ने अनि सिउँदोको सीधा रेखामा सिन्दूर भर्न नजान्ने भएर कसरी हुन्छ ? सिन्दूर हाल्न अर्को मान्छे खोज्नुपर्‍यो भने त्यो बिहेको हविगत के होला ? करिब-करिब त्यस्तै हो लेखनको हकमा पनि ।

यो समस्या कविहरूको मात्र होइन । तर, मुख्यगरी कविहरूको हो । विम्ब र प्रतीकको गुजमुज्ज भाका उन्यो, गोष्ठिमा हात नचाएर फलाक्यो अनि त कवि भइयो ! यस समस्याको निराकरणका लागि भाषा-व्याकरणको बन्द प्रशिक्षण लिएर पूरा तयारीको साथमा साहित्यको मैदानमा आउन हाँक दिनु यस लेखको आशय होइन । लेखुन्जेल प्रयोगमा थोरै भए पनि गम्भीरता र सचेतता जाग्नुपर्छ र गल्तीबाट मनन गर्दै सिक्ने तत्परता हुनुपर्छ, बिस्तारै ठीक आकार आइहाल्छ ।
कविजी, पहिले सिन्दूर हाल्ने हात सोझ्याउनुस्, आफ्नो बिहे सकेसम्म आफैँ गर्नुस् । पहिले मान्छे बन्नुस् अनि लेख्‍नुस् मानवताको कविता । कि कसो ?

सेप्टेम्बर ३, २००८ (नक्साल)