साहित्य : एक नशा / एक दशा…

तिनताका खुबै लेखिन्थ्यो, कामै लेख्‍ने भने जस्तो । ५८/६० साल ताकाको कुरा । लेखनमा हात बस्दै गर्दा कविता र गजलमै खेलखोर चल्थ्यो । क्याम्पसको पढाइ भर्खर बामे सर्ने क्रममा रहेको र जिल्ला (उदयपुर)को सेरोफेरोमा त्यति कलिलो केटोले कुनै कामधन्दामा बाँधिने संस्कार पनि नभएकाले फुर्सदका किराले उधुमै टोक्ने मौका पाएका थिए । घरको दवाब पनि थिएन कुनै कुरामा, ठीकठाकसँग चलेको मध्यमवर्गीय परिवार भएकोले न त घरभित्र दु:खको खाडल देखेर त्यसलाई पुर्न आफूले सङ्घर्ष गर्नुपर्ने 'चेत' नै खुलाउनुपरेको थियो । पढ्दापढ्दै एउटा पाठक लेखक हुने दुस्साहसमा लिप्‍त भएको थियो । लेखकहरू एकान्तमा हराएर मोती निकाल्छन् भन्ने कुरा सुनेर प्रभाव परेको हुन सक्छ, घरनजिकैको जङ्गल (भित्री मधेसमा पर्ने पहाडी भेगमा हरियालीको प्रचुरता छ उदयपुरमा ।) मा म घन्टौँ हराउँथेँ र कन्थेँ निराकार कविता कोरल्न । हे दैव कसरी लेख्‍छन् होला बूढाहरू बिटाका बिटा कविता, म अत्तालिन्थेँ । जे भए पनि रूपरङ र काँटछाँट केही नमिलेका दर्जनौँ पङ्क्तिहरूको ताँती लगाउँथेँ र बुबाले अड्कलीअड्कली दिएका कापीका पानाहरू ध्वस्त पार्थेँ । डुक्रन्थेँ- 'कविता मेरो पहिलो प्रेम !' (हा !! आज पनि कतिपय भाइ पुस्ता यसरी नै डुक्रँदा हुन् !) भर्खर लेख्‍न जान्दा केके न गरेँ भन्ने सबैलाई हुँदो हो ।

गाउँमा छँदा

जिल्लामा बसेर लेखुन्जेल यिनै हुन् अबका साहित्यिक हस्ताक्षर बने जस्तो खासखुस पनि दाइ पुस्ताले गर्थे । क्रियाशीलता र लगन देख्दा कसो नभइएला भने झैँ आफ्नै फोस्रो नाक पनि अक्करे भिर जत्रो अकासिन्थ्यो । कस्तो लेखेँ भन्नेमा दिमागले ह्याउ नपुर्‍याउने हुँदा लेखैँ बाबै मैले त भन्नेमा मात्रै एकसुर हुन्छ त्यसबेला । सङ्ख्यात्मक रूपमा त भेलबाढी नै आउँछ । साहित्य र लेखनकै नशामा लुटपुटिँदा १५-१५ दिनमा निस्किने गरी (पाक्षिक) भित्तेपत्रिका 'दियालो' प्रकाशनमा ज्यान फालेर लागिएको थियो । साथीहरूको साथ त थियो नै (समूह नै बनाइएको थियो- अनन्तयात्री साहित्य सदन, उदयपुर), तर आफ्नो लगन भने साथीहरूको माझ पनि अझ चौखण्ड थियो । भित्ते पत्रिकामा आ-आफ्नै कामको तनावमा हराएका गाउँलेहरूलाई तान्न यसलाई आकर्षक पनि पार्नुपर्छ भन्ने मान्यताले विभिन्न दैनिक पत्रिकाका चित्र र फूलबुट्टा कटिङ गर्नमा भद्रगोल कोठाबीचमा म गाईजात्रे पाराले लठिभद्र पत्रिकाको छेउ टुक्रिएको हुन्थेँ । तयारी भित्ते पत्रिका लगेर चोकको एउटा कठघराको भित्तामा राखिएको जालीदार बोर्डमा टाँसिन्थ्यो ।

पत्रिका प्रकाशन गर्नमा साहित्यिक चाखले प्रेरणा दिए पनि पत्रिकामा सामुदायिक अभिभारा बोध गर्दै समाजका विसङ्गति र अँध्यारो अवस्थाको केन्द्रविन्दुमा रहँदै चेतनामूलक विषयवस्तु पनि सँगाल्थ्यौँ । पढ्नलाई साझा प्रकाशनको मासिक प्रकाशन 'गरिमा' र गोरखापत्र संस्थानको 'मधुपर्क' कहिल्यै छुट्दैनथ्यो । जागिरै त्यही भने जस्तो महिनपिच्छे तलब बुझेसरि पत्रिका-पसलबाट ती पत्रिका बुझिन्थ्यो । पछि साथीहरू पारिवारिक दायित्व तथा अन्य परिबन्दले थाकेर 'साहित्य बायाँ हात मात्र हो यार, यति मरिमेटेर केही हुन्न' भन्न थाले । आफू भने जोस भरिएको उस्तै लबजमा फूर्ति लगाइन्थ्यो-'के कुरा गरेको ? कहाँ हुनु बायाँ हात, साहित्य त दायाँ हात पो हो त ! यति ऊर्जा दिन्छ जीवनमा । यति आनन्द मिल्छ ….। '

कति सजिलो र आनन्ददायक कर्म लाग्थ्यो भने के बन्छस् भोलि भनेर घरकाले अथवा छरछिमेक र बाहिरकाले सोधेमा जवाफ थेगोसरि जिब्राको टुप्पोमै झुण्डिएको थियो- लेखक । सधैँ पत्रिका नै टाँसटुँस गर्ने 'गैरनाफामूलक धन्दा'मा छोरो लहसिएको देखेर घरमा करकर सुन्नुपर्थ्यो सधैँ- यसले गरिखाँदैन । तिनताका म राम्रै भन्ने खालको चित्र पनि बनाउँथे, प्रायश: पोट्रेट स्केच । झन् बुबालाई खपिनसक्नु हुन्त्यो । बुबा त 'प्रवक्ता' नै बन्नुभएको थियो, घरमा कोही आफन्त र छिमेकी आयो कि त मेरो 'वर्तमान मार्गचित्र' बारे तानतुन पारेर कान भरिदिने । अनि त दिमाग रनक्क तात्‍ने किशोरवयमा के चाहियो र मलाई !? झोँक र इखले पागल भएर म झन् त्यही टाँसटुँसे विद्यामै एकोहोरिन्थेँ । लौ त म झन् बिग्रिन्छु खुच्चिङ् भनेर ज्यान छाडिदिन्थेँ बेमतलबले । अलिकता त ममीको ज्यादा मायाले पनि पुलपुलिएको थिएँ । सानामा बुबाले छुलुक्क सिर्कनाले तह लगाउनुभएकोले ठूलो हुँदै गएपछि पनि बुबाको छेउ पर्न छोडियो । अनि त सबै करकर र प्याउलेपन ममीकै हजुरमा नबिसाई म धर पाउँदिनथेँ ।

ममी पनि मेरो ताल (खासमा त बेताल) देखेर दिक्किनुहुन्थ्यो- 'के हो तेरो त्यो भित्तेपात्रो-सात्रो !!!!' भित्तेपत्रिका भन्ने ज्ञान पनि कठै मेरी अर्ध निरक्षर आमालाई थिएन । ममी त मेरी अन्तरङ्ग साथी जस्ती । प्राय: बुबाको मप्रतिको कोप ममीले नै ढाकछोप गर्नुहुन्थ्यो । अनि त मलाई के पीर थियो र ! त्यसपछि बुबाको रिस ममीमै खनिन्थ्यो-'छोरालाई पुलपुल्या न अझै ! तैँले नै यसलाई टाउकामा चढाएकी होस् ।' कठै आमा । म दु:ख बुझ्थेँ उहाँको । बुबा कराइरहँदा करूणिक अनुहारको भाव बिगारीबिगारी पुलुक्‌पुलुक्‌ मलाई हेर्दै ममी चुपचाप गाली-उवाच सहनुहुन्थ्यो । तर मेरो लहडी उमेरले क्षणमै त्यो दु:खद् अनुभूतिको सीमा छलाङ लगाएर पार गर्थ्यो, निर्धक्क ! केटो बिग्रियो भनेर बुबाले खुइय्य काढेको देख्थेँ-सुन्थेँ । र पनि म थोडी गाँजा-चरेस र अरू अनैतिक कुर्कममा लागेको हुँ र भन्ने गर्विलो तर्कको सहाराले पङ्ख चाल्दै म आफ्नै मेलोमा दत्तचित्त बन्थेँ । ममीको गलाले 'कान्छा ! काले !!' पुकारेको क्षण म हुरुक्क बन्थेँ । भावुकताको ज्वरो असाध्यै थियो (अझै पनि छ, लाग्छ- यो त रगतसरि मिसिएको छ प्राणको अणुअणुमा ।), सानो कुराले पनि घ्यु कमिलाले जस्तै चिटिक्क टोक्थ्यो । बुबाले गाली गर्दै गर्दा ममीको अगाडि यत्तिकैमा पिलपिलाउन थाल्थेँ । आँसु झार्न पैसा नपर्ने भएर हो कि ?

सहरतिर

यस्तै गर्दागर्दै अभिभावकको आँखामा 'बिग्रिएर' थिग्रिएको मैलो छोरो राजधानीमा तप्कियो, उच्च शिक्षामा आमसञ्चार विषय पढ्न । जे-जसरी भए पनि लेख्‍न नछोड्ने भयो कान्छोले ! छोरी बिग्रिई नर्सले, छोरा बिग्रियो कमर्शले भन्ने चलनचल्तीको उखान यो कान्छाको हकमा सही सावित भयो । जिल्लामा दुई वर्ष कमर्शमा सेलाएर राजधानीको बाटो नाप्नुअघि अभिभावकको सपनालाई घुँडाघुँडासम्म आँसु तपक्क चुहुन बाध्य बनायो यसले । अहिले सम्झिँदा कठै भन्ने हिक्का मात्र बाँकी छ । सहरमा समयको खलाँतीले उमेरको कच्चा धातुलाई परिस्थितिको कोइलाको झिलझिलाकार दहमा फुकेर पकाउँदै गयो । म सानोतिनो टुक्रा फलाम बन्दै गएँ क्यार ! दुनियाँको लीला देखियो, सुनियो । आफ्नो अनुभूतिको धारमा परेर नसिकेको यो बच्चो जीवन अरूको भोगाइको ग्राभेल सडकमा दरालिएर छोडिँदै गयो, नयाँ रङ देखिँदै आयो । तब पो केही नापनक्शा आउन थाल्यो । (तर ओह्ऽऽ अझै पनि त म पूर्णरुपेण कामलाग्दो औजार बन्न सकेको छुइनँ !!)

पछि भने पत्रपत्रिकाहुँदी लेखेर केही पैसाको आम्दानी गर्न थालेपछि छोराले ठीकै सोचेको रहेछ, राम्रै बाटो अँगालेको रहेछ भन्ने बोध बुबा-ममीमा पलायो क्यार ! 'केटो' बाट मान्छेमा गन्न थालेको अनुबव गर्न थालेँ । मीठो लाग्यो बुबा-ममीको युगल स्नेह पाएर । भिन्न-भिन्न पत्रिकामा संवाददाताको फाटफुटे अनुभव पनि बटुलेँ, साहित्यिक जमातमा दाइ-दिदी पुस्ता र समकालीनमाझ राम्रैगरी रत्तिएँ पनि । उहिले जागिरै लेखकको गर्छु भन्ने धोको यथार्थको धरातलमा (नेपालको हकमा) हावा खाने खालको रहेछ बन्ने चेत खुल्दैछ । कलम समाएर बाँचिए पनि साहित्यकै कुवाको भ्यागुता भएर त जीवनले ए बित्ता पनि वेग नमार्ने रहेछ । साहित्य आखिर आत्मरतिकै एक झिल्को बिजुली हो, जसले आत्माको उपत्यकामा उल्लास सञ्चार गर्छ । समाज र देश-दुनियाँमा साहित्यले जागरणको लहर फैलाउँछ, हो सत्य हो । तर पहिलो कुरा लेख्‍ने व्यक्तिलाई नै साहित्यले रस चखाउँछ, चाहे त्यो जागरणको होस् या नहोस् !

त्यतिबेला भित्ते पत्रिकामा गरेको अभ्यास अहिले कति काम लाग्यो, अहिले जप्दैछु । हुन त मेरै जाँगर र लगनको प्रतिफल थियो सबै, तर त्यो विगत कुनै सानो संयोग मात्र थिएन । यस्तो कतिको जीवनमा हुँदो हो ? मेरो जस्तै अन्धो यात्रामा फाल हालेर नशालु साहित्यको क्याप्सुल चुस्दै दशाको हत्तेमा थोरै घातले भए पनि अभिभावक र आफैँलाई थकथक कतिजनाले बनाइरहेका होलान् ? अझै कति होला अनेक सिर्जनशील 'सत्सङ्ग' मा बरालिरहेका ममीका प्याराप्यारा काले र कान्छा ? र बुबाका बिग्रिएका छोराहरू ??

तर उरन्ठेउलो उमेरमा जति नै सही कुरा, विवेकी समझका आशिष्‌हरू सुने पनि चेत खुल्ने त आखिर समयको एउटा निश्‍चित साइतविन्दु हुन्छ । त्यतिखेर त कानमा अर्तीका भुलभुलाहट पुगे पनि विवेकको घ्याम्पोमा त टम्म बिर्को नै हुन्छ ।

त्यो बिर्को आफ्नै हातले नउघारी जीवनमा आँप र केरा गोड्याउन कहाँ सम्भव रहेछ र !?