January 27, 2010

गोली गजलमा

गोली चलाउनैपर्छ तर सिर्जनात्मक कोटिमा । गोलीबिना न त मोडिएको खोली फर्किन्छ न त झोली नै भरिन्छ । तर अहिलेसम्म चलाउनेहरुले हिंसा उछाल्दै सखाप पार्ने घातक गोली नै चलाए । तर यतिमै प्रहारको चरम नमूना खत्तम भएको छैन । केही कोटिका गोली प्रखर छँदैछन् सिर्जनात्मक नाल  सोझ्याएर आफैँलाई सुविख्यात पार्दैछन् । नत्र त यसअघि गोली चलाउनेहरु सबै कुख्यात रुपमै लोकको आँखामा दरिए ।

यस्तै भातीमा गोली चलाउनेहरुसँग पछिल्लो सरसङ्गतिमा झ्याम्मिन पाएको फलस्वरुप मैँ पनि गोलीप्रेमी हुन पुगेको छु । तिनका बाटो त पुरानै थिए तर चाल र त्यो चालको सुर भन्ने भिन्नै पाराको लाग्यो मलाई । मेडिकल कलेजमा व्यवस्थापकीय कार्यभार ग्रहण गर्दै र डाक्टर बन्ने धुनमा लहरिएका ठिटा-ठिटी गजलको अनौठो आवेगमा अभिव्यक्त भएको देखेर गोली नचाखेका 'भावनामयी बिरामीहरु' एकदम निको हुँदै गएको दिनप्रतिदिन पाइरहेको छु म । नेपाल मेडिकल कलेजका बाबु त्रिपाठी, निरज भट्टराईको सन्दर्भ यहाँ जोड्न लाग्दैछु । त्यही लहरमा राबत, डा सुधा शाहीहरू पनि छन् । अर्कोतिर 'नजरका इशारा' कृति लिएर आएका माधव खतिवडाको गजल जादुगरी पनि लोभलाग्दो छ । यी सबैको कलमको टुप्पोमा सामाजिक सन्तुलन र नयाँ आयाम निर्माणको लागि जीवनदायी बारुद सजिएको छ । र त्यो बारुद छ नि कसो-कसो छातीकै टेबलमा सजाइरहूँ जस्तो सुहाउँदो फूलदानी समान छ ।

बाबु त्रिपाठी जसले भर्खरै 'बा' गजलकृति प्रकाशन गरे । निरजको पनि 'मेरो भन्नु केही छैन' गजलसङ्ग्रह सार्वजनिक गरिसकेका छन् । उनीहरु लेखिरहेछन् गजल लेखिरहेछन् कविता । तिनको गर्व हेर्नलायकको छ । तिनको नाम साहित्यिक अभिलेखमा टिप्न महत्वको छ । ती गोलीमै लेखिरहेछन् र सबैभन्दा ठूलो कुरो तिनको गोली चाख्न सबै तयार हुँदैछन् । अहिले सीमित सर्कलमा चर्चामा होलान् यी गोलीधारीहरु बिस्तारै अरु सबैतिर चिनारीमा विस्तार हुने नै छन् । कारण वास गुम्सिएर कहाँ बस्छ र, फैलिन्छ नै । उनीहरुसँगै जमघटहरुको उपज हो मैँ पनि गजलमा गोलीकै प्रवाह दिने ध्याउन्नमा आफूमा पहिलेभन्दा अलि अलग धार तिखार्ने मेलोमा लागेको छु । यो धार सुरुवाती हो यसकारण भुत्ते होला नै । बाँकी मूल्याङ्कनका लागि आफ्नो नयाँ एउटा गजल यहाँ पेस गरेको छु ।

हुन्छ सबै कुराको पनि आयु हुन्छ
हिउँका चुचुराको पनि आयु हुन्छ ।


अनुकूल हुन्जेल त हो बाँध्ने नाता,
अँगाल्ने पाखुराको पनि आयु हुन्छ ।


जाबो निशानाले कति नै पछ्याउला,
उछ्रिने दादुराको पनि आयु हुन्छ ।


दिक्क बुहारीलाई कति लाग्दो हो,
"यी सासू-ससुराको पनि आयु हुन्छ ।"


कसो नफिर्ला र यी निमुखाको दिन,
पर्ख न, टुहुराको पनि आयु हुन्छ !

January 15, 2010

फ्युज गएको ज्यान, बिजुली मन !

हिले मकै र कोदोबारी रहेको थुम्कोमाथि बिजुली चुरोटको फाँकोमा रङमङिदै गर्दा चेतमानसिंहको दिमागी पत्रमा पारिवारिक हिसाबको गोलचक्कर उम्रिरहेछ । चेतमान अर्थात् नेपाली कथासाहित्यका एक खेताला- मनु ब्राजाकी । अमेरिकालाई हाईहाई भन्नुअघि राजधानीस्थित आफ्नै घर भैँसेपाटीमा टोलाइरहेका थिए उनी । अमेरिकामा रहेकी छोरीले बोलाएकी छन्, केही समय बस्छन् र सुस्ताउँछन् 'बाबा' भनेर । उहिले आफूले डोर्‍याउने हातले यतिखेर आफैँलाई डोर्‍याउने बेला आइसकेछ, उनलाई होसै थिएन । हुन पनि उनलाई बेहोसीकै बिरामीले सताएको छ केही समययता । उच्चरक्तचापका कारण मस्तिष्काघातले च्यापेपछि केही वर्षदेखि उनी गुफाबासी झैं बनेका छन् । तर यिनलाई सपनाको त्यो मुलुकतिर जानै मन छैन, यो सोचमा डुब्दाचाहिँ पूरापूर होसमा छन् उनी ।

आफूसँग र आफ्नाहरू जे-जो छन्, यतै छन् स्वदेशमै भन्ने चस्काले उनलाई छोपिरहन्छ । त्यही भावनाको जालले बाँधेर जकड्याउँछ उनलाई नेपाल खाल्डोभरि । तर छोरीको मन राख्न भए पनि एकफेरा गोराहरूको देशमा चक्कर काट्न जानै पर्ला भन्ने पारिवारिक रन्थनीले छातीमा मुक्का हानिरहन्छ । र निश्चित हो, यो अन्तरङ्ग वार्ता प्रकाशनमा आउँदा यी मनु यतैबाट पोक्याएर लगेको बिजुली चुरोट अमेरिकी आकाशमा बुङ्बुङ्ती फुकिरहेका हुनेछन् । मनु, जसले धेरै कथा लेखे नेपाली साहित्यमा, जो अब आफ्नै कथाजस्तै बनेका छन् ।

हिँड्न हत्तपत्त टाढा कतै निस्किँदैनन्, स्वास्थ्यले केशका जराजराबाट साथ छाड्दै गएको अनुभवको कमाइसँगै दिन कटाउन थालेका छन् उनी । विस्मृतिको रोगले झ्याम्टा चखाउँदा खुत्रुक्कै भएका छन् । वेदनाको हिक्का पोखे, 'मस्तिष्कले जोड दिनुपर्ने सिर्जनशील कुराहरू बिर्सिइनेरहेछ यो बिमारीमा ।' सिर्जनशील कुराको क्रमबद्धता र सिलसिला हुन्छ, त्यसलाई मिलाउने कष्ट दिमागले उठाउन नसक्दा भक्कानिन्छ मनुको मन । यसै कारण एक जमानामा हीरो लेखकका रूपमा चर्चाको चुलीमा रहेका कथाकार ब्राजाकी साइड हीरोको भाँतीमा कतै छाडिएका छन् । यस्तोमा ढुङ्गाको जुनी बाँचेझैँ लाग्छ उनलाई- रुन खोज्दा पनि आफैँभित्र गाँठो पर्ने भोगाइ ।

***

हजुरबाले नाति संस्कृत पढोस् भनेर जोड गर्ने, उता बुबाचाहिँ अङ्ग्रेजीमा छोरालाई छुरा पार्ने ध्याउन्नमा एकोहोरिका थिए । हजुरबा र बाको करकर सुन्दै यी चेतमान अध्ययनकै क्रममा १४ वर्षसम्म भारतको बनारसमा बसे । 'तर म निस्किएँ नेपालीमै शब्द कथ्ने भएर', दुई पुस्ते चेपुवामा परे पनि आफैँले रोजेको तेस्रो बाटो जन्मिएको बारे मसिनो लबजमा फुसफुसाउँदै सुनाए । जसरी देशमा अव्यवस्था मडारिएको छ, उसै गरी आफ्नो पूर्ववत् नियमित जीवनमा पनि अस्थिरता आएको अनुभव गर्छन् उनी । लेख्न त सक्दैनन् नै, लेखाइको क्रम टुटेको फलस्वरूप पहिलेको सक्रिय लेखनयात्राताका आसपासमा रहेर साउती गरिरहने समकालीन साथीभाइको साथ पनि पातलिँदै गएको छ ।

'लेखनका क्षेत्रमा आफूलाई असन्तोषले पिरोलिरहन्छ' बिजुली चुरोटको फाँको चुस्दै उनले तीतो पोखे, 'क्षमता भएको भए अझै लेख्ने थिएँ तर लेख्ने कुरो मनमा आए पनि अडिएर बस्दैनन् ।' आफू दिनानुदिन चाल्नोसमान बन्दै गएको भाव सुनाइरहँदा चुरोटे धुँवाले उनको गोल अनुहार रेसादार चाल्नो झल्किरहेथ्यो । नागरिकतामा र साहित्यिक जनमानसमा टक्कर खेल्ने आफ्नै दुई नामिक अस्तित्वबारे प्रस्ट्याउँदै सुनाए, 'चेतमानले व्यावहारिक बन्नु बाध्यता हो, मनुचाहिँ समाज, राष्ट्र, मानवतावाद र सिङ्गो संसारको चिन्ता लिने साझा व्यक्ति हो ।'

पछिल्लोपटक वि. सं. २०६० सालमा साझा प्रकाशनबाट 'पारदर्शी मान्छे' कथाकृति निकालेका ब्राजाकी कृतिकै गहनतामा बगेझैँ खुलस्त बन्दै थिए । अहिले सबैको ध्यान देशको राजनीतिमा केन्द्रित भएकाले त्यसबाहेकका सामाजिक पाटोहरू पाखा पर्दै गएको अनुभव गर्न थालेका छन् उनी । स्वाभाविक हो, साहित्य-संस्कृति पनि यस्तो राजनीतिक रफुचक्करमा घान बन्नबाट अछुतो बचेको छैन । 'तर लेखनकै दुनियाँमा हेलिएकाहरू नै आफ्नो काममा गम्भीर छैनन्', विडम्बनाको सुसेली चुरोटे मुरलीमै सुसेल्दै थिए, आधीसम्म खरानी बनिसकेको ठुटोको आगो मार्दै कुरा जोडे, 'अधिकांशले लेख्नैका लागि मात्र लेखेजस्तो गरेकाले हाम्रो साहित्यमा नयाँपन देखिन सकेको छैन ।'

***
६७ वर्षको 'जोवन'मा मनु मात्तिन्छन्- कहिले मदिराको चस्कामा त कहिले भावनाकै लहरमा । अब जिउने बाटोजस्तै हुन पुगेको छ पिउने रीत पनि । घरपरिवारबाट कुनै छेकबार हुँदैन । पुख्र्यौली थलो पोखरा भए पनि महोत्तरीको औरहीदेखि जनकपुरसम्मको हावापानी चाख्दै उनले उमेर नापेका छन् । उतिबेलाको संघर्षकालमा अन्तरङ्ग मित्रतामा बाँधिएर साथ दिने दुर्गा बराल (वात्स्यायन) र जगदीश घिमिरेलगायतका दौँतरीहरूको मीठो सम्झना नै अचेल उनको साथी बन्ने गरेको छ । 'ती जगदीश त मेरो सहारा र सहयोगी नै थिए', साथीको नाम उच्चारण गर्दा नै रोमाञ्चित बनेका मनुले अझै हार्दिकता पोखे, 'विभिन्न पत्रपत्रिकामा लेखरचना पठाउँदा आफ्नामात्र नभई मेरासमेत पठाइदिन्थे ।'

आख्यानमा रमाउने उनको मनमा गरिब बस्तीको भोक र चित्कारले खुबै असर गरेका छन् । त्यसै कारण उनीरचित अधिकांश कथामा गरिबीको प्रसङ्ग पढ्न पाइन्छ । कारण, आफ्नै भूगोल र टोलको कुरा टिपेर शब्द रङ्ग्याउने उनको रुचि हो । 'हाम्रो देशै गरिब छ, त्यही भएर त्यो गरिबी विभिन्न रूपमा लेखनमा आउनु स्वाभाविक हो', मनुले भने । एकान्तबासको असरले उनीभित्र चिन्तनका ठेली पनि तह बनेर बस्ने गरेका छन् । विसङ्गत समाज र अस्तव्यस्त निजी परिवेश भोग्दै भए पनि कुनै प्राणी आजको समयमा बाँच्छ भने त्यो बचाइमा बाँच्नुको नशाले मात्र काम गरेको होला भन्ने सोचप्रति असहमति जनाउँछन् उनी ।

बाँच्नु र बाँच्दै जानुमा नशामात्र नभई बाँच्ने व्यक्तिभित्र आशा र आकाङ्क्षा पनि निहित रहने उनको बुझाइ छ । 'बाँच्नैका लागि मात्र कोही बाँच्छ भने त ऊ केवल मर्नका लागि बाँचिरहेछ', सुन्दा चिसो लाग्ने सत्य उनले ओकले । उनकै कुरा गर्दा पनि नशाजस्तो जीवन मरुभूमिझैँ सुक्खा बन्दा पनि उनी केही राम्रै भइहाल्ला कि भनेर आँखीभौँमाथि हत्केला छाता ओढाएर पर्खिरहेछन् ।

लेख्न नसक्नुको उकुसमुकुस पहिला असह्य हुन्थ्यो भने अब बानी परिसक्यो उनलाई । तर काव्यात्मक विधा गजल भने उनी हालका दिनमा पनि लेखिरहेछन् । 'लेख्नुको नाममा यही गजल छ, यसैबाट लेख्ने सक्सक् मेटाउँदै आएको छु', मन बुझाउने बाटो पनि बनाएका छन् । छुट्ने बेलामा मैजारोस्वरूप गजल सुनाउनुअघि मनुले अघिको आधा बचेको ठुटे चुरोट फेरि सल्काए, सुनाए-

"गएपछि आउँदैन कोही फर्केर
नजानू है कसैसित पनि झर्केर"
नभन्दै मुस्कुराउँदै र साटोमा आत्मीयता बटुल्दै उनले भैँसेपाटी थुम्कोबाट विदा गरे ।

January 8, 2010

जीवनभित्र एउटा रेखा

हिलेकाहीँ पिरो मात लाग्छ र भीडदेखि उछिट्टिएर कतै अलप हुन मन लाग्छ । हिन्दी धार्मिक सिरियलहरूमा देख्न पाइने जस्तो आँखा चिम्लिनासाथै झुलुक्कै अलप भएर चाहेको ठाउँमा पुग्ने देउती माता-पिता त आफू परिएन । दिक्क लाग्दा लुखुर-लुखुर टहलिँदै हिड्दा मजै बेग्लै ।
त्यस्तै पिरो मातले छोप्दा एक दिन पशुपतिनाथ मन्दिरको शरणागत हुन जान मन लाग्यो । धिपधिपे साँझमा ऊर्जावान् लाल्टिन खोज्दै भौतारिएको म पशुपतिनाथ परिसरमा पोलिँदै गरेका ताजा शवहरूको धुवाँले तरङ्गित भएँ । परमानन्द ! जीवन भेट्नु-चिन्नुको हलुकापनबाट म सुमसुमिएको थिएँ । 
केही तस्बिरहरू खिचेँ, दर्शक बनेँ आफ्नो भावी आरामकक्ष जस्तो चिताहरूको । र घर फर्किएर मध्यरातमा यो कविता लेखेँ ।
-----------------




जीवनभित्र एउटा रेखा

झोसेको चुरोट हो कि
आफैँलाई ?
 
सल्किँदै 
खिइँदै 
चुसाइका बेहिसाब कोरनहरुमा 
अचाक्ली पेलिँदै 
फेरि फेदीसम्मैको यात्रा 
लागेको छ हात 

यसैलाई डोर्याउनु छ 
र जानु छ चुपचाप 
लम्बिएर पनि छोटिँदै तय भएको
नचिनेको आफ्नो घर ।