आमा र आँसु

जबजब सहर आउँछिन् आमा 

दिक्क मान्छिन् छोराको कोठामा - 

काले, किन धोइराख्छस् रुमाल ? 

सधैं चिसाको चिस्सै !! 

सिकसिको लाग्दैन, हँ ? 

धन्न बचिन्छ ! 

हुँदैन आँसुको कुनै गन्ध 

आमाहरु झुक्किइराख्छन् 

हामी पनि कमका छैनौं  

आमाको पछ्‌यौरा ठूलो ओसिलो रुमाल हो 

पत्तै पाउँदैनौँ ...

पुस्तकमा भूमिकाको कथा

भूमिका बाँध्नुलाई बोलीचालीमा पनि निकै महत्व दिइन्छ । कतै कार्यक्रममा मन्तव्य राख्ने क्रममा आफ्नो गुदी कुरा बोल्नुअघि भूमिकाले बनाउँछ वातावरण । तर, हामीकहाँ कार्यक्रममा भूमिकालाई झ्याउलाग्दो कुरा मानिन्छ र स्रोता तथा सँगै मञ्चमा रहेका सहवक्ताहरु समेत हाइ काढ्न थाल्छन् । भूमिका बोल्नेले पनि सामान्यतया ‘श्रीमान् सभापतिज्यू’ सम्बोधन जस्ता हल्काफुल्का कुरा तन्काएरै समय निलिदिन्छ । आफूसँग गुदी कुरा नै नभएपछि भूमिकामै अल्झाउनु उसले बुद्धिमानी ठान्दो हो सायद ।

नेपाली पुस्तकमा पनि भूमिका लेखनलाई हेर्ने दृष्टिकोण लगभग यस्तै छ ।

पढ्नेले भूमिकालाई बेस्वादको पाना ठान्छ । भूमिका लेख्नेले आफ्नै पुस्तकमा पनि यो कामलाई झारा टार्ने मेलो सम्झिन्छ । उसले कि त आदर्शको रट लगाउँछ, कि त कलाको अनावश्यक प्रदर्शन गर्दै अनेक कथा-उपकथा जोड्छ । (भूमिका कुनै पनि पुस्तकको परिचय र पाठकसँग सम्बन्ध विस्तारको पहिलो खुड्किलो भन्ने पाटोलाई कमैले ख्याल गर्छन् ।) अनि कुनै वरिष्ठ लेखकलाई आफ्नो पुस्तकमा भूमिका लेखाएर ‘गुणस्तर प्रमाणचिह्न’ प्राप्त गरेको ठान्नेहरुको त झन् ठूलै जमात छ । ‘ठूला लेखक’ले लेखिदिने भूमिका मानौं हरेक अक्षरहरुका लागि लालमोहर हो, भूमिकासँगै ती सुकेका र लोलाएका अक्षरमा प्राण भरिन्छ ! भूमिकाको नाममा कसैबाट तारिफको पुल र प्रगति विवरणको तला थपिएपछि नयाँ पुस्तकका लेखक मक्ख नपरुन् पनि कसरी ? फेरि सम्मान गरेर भूमिका लेखिमाग्न आउनेमाथि अग्रजबाट आलोचनात्मक हरफ हत्तपत्त फुस्किँदैन र अर्कातिर कृतिकार पनि सहँदैनन् आफ्नो आलोचना । मिलनविन्दु !

आँखाको तराजु

गहना-गृहभित्र झिनो डन्डीमा झुन्डिएको छ सुनौलो तराजु । सेक्युरिटी गार्डको आँखा छल्दै हावा घरिघरि ढोकाको चेपबाट पस्छ र हल्का स्पर्श गर्छ तराजुमा । औंलाका चक्रले समेत छुँला कि नछुँला जस्तो हल्का स्पर्शमै लरबराउँछ तराजुको पल्ला । त्यस्तो लरबराइ देखेर निकै लोभिने गर्छु । सुन बिर्सने या भनौं सम्झाउने रङ अनि रहरलाग्दो छिनेको आकार ! वरिपरि शो-केशमा सजाइएका गहनाले भन्दा तराजुको ढिकिच्याउँमा पिङ खेलिरहन्छ मन ।

ज्यानमा अंगअंगमा गहना जडेर शारीरिक तौलबाटै व्यक्तित्वको वजन साबित गर्ने मिस्टर र मिस रनर अप निकै बढेका छन् आज । आफूलाई भने त्यसरी ठाउँ-कुठाउँ छेडछाड गरी गहना पहिरिएर शो-रुम बन्ने लोभ कहिल्यै पलाएन । तर किन हो, त्यस्तो फुच्चे तराजुमा भने मन टाँस्सिइरहन्छ । उसले मूल्य किट्ने भएर होला सायद ।

निक्खर सुनैको हुन सक्छ तराजु । तर, आजसम्म तराजुलाई किन कसैले सुन्दर र दामी भनेन हँ ? तराजुको काखमा च्यापिने वस्तु/पदार्थकै मादक मूल्यमा गयो सबैको नजर । आवरणमा अल्झिने आम प्रवृत्तिदेखि बिलकुल विपरीत रै'छ तराजुप्रतिको हाम्रो हेराइ । यहाँनेर, गुदीतर्फध्यानै नदिने छिपछिपे मूल्यांकन विधिको सिलसिलालाई तराजुको जोखाइले तोडे झैं लाग्छ ।

तराजु मन पर्छ । तराजु मन पराउन लायक औजार हो ।

धेरै पटक आफ्ना आँखा नै तराजु बनेका छन्, कहिले अरुका आँखाको काखले मापन गरेको छ आफ्नो वजन, जीवनको गति र एक भारी ढोंग ।

देश-काल-परिस्थितिअनुसार फेरिने धेरै कुरामध्ये हेराइ पनि एक हो क्यार ! यी तमाम फेरिने कुरामा सास फेराइ मात्रै साझा होला ।

सँगै काम गर्ने एउटा साथी डीभी परेर अमेरिका हान्नियो केही महिनाअघि । मध्यमवर्गीय सपनामा जुटेको आँखाले सुख र खुसीको रिहर्सल के-कति पापड बेलेर गर्नुपर्छ, भन्नु नपर्ला । उसले पनि त्यस्तै रिहर्सलमा आफूलाई खियाएको थियो । मध्यम वर्गीय परिवारले केही गर्न चाहेमा उसको पुँजी र हैसियत कुलीन परिवारको जति हुन्न । निम्न वर्ग जस्तो हदै उजाडिएर लाजको परवाह नगरी काम गरौं भन्दा पनि इज्जतले कुरीकुरी गर्छ । बडो मझधारको सफरमा लजालु अर्धमुस्कानमा हुन्छ मध्यम वर्गीय मुहार । साथी पनि त्यही अर्धमुस्कान बोकेर नेपालबाट बिदा भएको थियो ।

निकै मिल्ने साथी भएर पनि उसले राति अमेरिकामा सपनामा स्ट्याचु अफ लिबर्टीमा फन्का लगाइरहँदा म यहाँ दिवा सेवामा कुन मालिककोमा बन्धनमा जेलिइरहेको हुन्छु, सर्म्पर्क र कुराकानी पातलिंदै गयो ।

अन्ततः एक दिन इन्टरनेटको अनलाइन कुनोमा धिपधिप बत्ती बाल्दै ऊ आयो :

'के छ खबर ? कता हराएको हो ? कन्ट्याक्ट हुन छाड्यो नि !'

'म ठीकठाक', थेगो मुखमै आयो । कसैको यस्तो प्रश्नमाथिको प्रश्नको जवाफमा सप्रसंग व्याख्या गर्न हामीलाई समय पनि कहाँ हुन्छ र आज ! फेरि जवाफमा 'ठीकठाक'ले सन्तोकी पनि देखाउनु छ हामीले आफूलाई ।

उसलाई अमेरिकी जिन्दगीको कथा हाल्न लगाउँछु ।

भन्छ : 'जेनतेन चलेको छ ।'

सपना फल्ने, फुल्ने, पाक्ने तर नझर्ने देश अमेरिकामा पनि जेनतेन जिन्दगी !? म जिस्क्याउँछु साथीलाई ।

नेपाल हुँदा मेरा हरेक कुरा र प्रतिक्रियामा खिस्सखिस्स हाँसिरहने ऊ त्यहाँ पुगेपछि नहाँस्ने भएछ ।

च्याटबक्समा एक धर्सो स्माइली समेत नराखी थप्छ : 'गाह्रो छ नि । बाहिरबाट देखे जस्तो छैन । कानुनी रुपमा बस्नेले भन्दा गैरकानुनीवालाहरूले बढी कमाउँछन् ।'

हेराइ र जोखाइमा उसका आँखाहरूमा सपनाको अमेरिका बेस्सरी संघर्षमा क्याटवाक गरिरहेको देखें । ऊसँग कुराकानी भइरहँदा मैले बिर्सिदिएँ, खाडी मुलुकमा आँखा बाहेक सबथोक ढाकेर पसिनाको 'सावर' लिइरहेका कयौं युवालाई । सत्यलाई नमान्नु र नसहनुभन्दा बिर्सिदिनु न्यायसंगत छ ।

मौसमको कुरा हुँदा उसले अमेरिकामा नेपालभन्दा धेरै जाडो हुने कुरा सुनायो । कोठामा गर्मी अनि बाहिर जाडो रे ।

जवाफमा मैले ठेलें - 'मलाई यहाँ ठीकै जाडो हुन्छ, यहाँको जाडो ठिक्क अनि प्रिय छ ।'

साथीको तराजुमा म खै कसरी जोखिएँ ! मैले भने उसलाई कर्मको भट्टामा पाक्दै गएको युवकका रूपमा तौलिएँ ।

हेर्दाहेर्दै देखें, सिकारु कलाकारको क्यानभासमा लतपतिएर बग्नै लागेको रङ जस्तै गाउँको पाखामा रहेको उसको घर पक्की बनेको । अनि देखें, काकाहरूकै हाराहारीमा आफ्नो पारिवारिक सन्तुलन बनाएपछि उसको मुहारमा चढेको वासन्ती पालुवा । जहाँबाट आँसुका झार आफैं सुकेर जानेछ । यस्तैयस्तै कामना गरें ।

अरु सबैसबैलाई नापजोख गरे पनि आफूलाई तख्तामा टिकाउँदा झोक्किन्छ तराजु । कहिले बडप्पनमा अस्वाभाविक बढी स्कोर देखाउँछ, कहिले हीन भावनाको सिकार भएर प्राण शून्य देख्छ । कहिले एक्लो टापुमा बसेर यो जगत्लाई मिथ्या ठान्छ, कहिले सेरोफेरो मेरोको भाकामा जोड-गुणन गर्न एकोहोरिन्छ । घिसारेरै आफूलाई घाटसम्म पुर्‍याउनुअघि बाटोमा अनेक दस्तखत गर्छ मान्छेले । त्यो चाहे रगतले, चाहे पसिनाले । कतिपयको मसीमा घाम पर्दैन, कुनै बुटको थिचोमिचो पर्दैन र कर्मको रेखा रबर प्रिन्ट जस्तो सुन्निएर देखा पर्छ । ती सुन्नाइहरू समग्रमा एउटा पूर्ण यात्राका परिपक्व घाउहरू हुन् । घाम परेर सुकेको मसी र बुटले कुल्चिएर बीच बाटामै मेटिएको यात्राको वजन समेटेर जोड्ने हो भने घाउको गर्व झन् कति हुँदो हो संसारमा !

मलाई घाउ बोक्ने ज्यानभन्दा घाउले बोक्दै उकासेको जिन्दगी कसोकसो मन पर्छ । हेर्दै जाँदा संसारमा सीमारेखा मेटिन्छन् । हामीले प्रतिस्पर्धाका क्रममा एकापसमा छरेका कप्टेरा, बञ्चरो, धमिराको कोतर्‍याइ पनि मूल्यहीन भइदिन्छन् । एउटा सिंगो यात्रामा कमाएका र संसारलाई केही दिएका घाउ मात्रै झन्-झन् गर्विला भएर सामुन्नेमा छाउँछन् ।

आजको दिन हामी आँखाको तराजुमा आफ्ना घाउको लेखाजोखा गरौं !

[शुक्रबार साप्ताहिक, मंसिर २१ को अंकमा प्रकाशित]

यादमा जगदीश दाइ

‘कृपया मलाई तपाईंको फोन टेक्स्ट गरिदिनुहोस्। कुरा गर्न मन लागेको छ। मेरो फोन 980*******. धन्यवाद’

गत जुलाई २१ मा लेखक जगदीश घिमिरेको मेसेज आयो फेसबुक इनबक्समा । संसारदेखि विरक्तिएर आफैंमा खुम्चिएर बसेको थिएँ म । कहिलेकाहीं त्यसैत्यसै हराउन मन लाग्छ र समाजका सबै जोर्नीबाट खुस्किएर कतै एकान्तबासमा रहन मन लाग्छ । तर, त्यो सधैं सम्भव हुँदैन, मन लागेको समयमा पनि ।

फेसबुकमा दाइले मलाई गरेको मेसेज त्यति एउटा र एकमात्र हो । मेसेज पाउनासाथै लगत्तै फोन भएको थियो । पाँच वर्षअघि ब्लगमा उहाँको पुस्तक ‘अन्तर्मनको यात्रा’ बारे मैले पुस्तक चर्चा (जगदीश अवतार : संक्षिप्त आराधना) लेखेको थिएँ । दाइले निकै पछि भर्खरै मात्र त्यस बेला फेला पार्नुभएछ सो लेखोट । उतिबेला पुस्तक पढें, उहाँको लेखनबाट मृत्युबोधका किस्साभित्र जीवनबोधले छोइएर जे-जस्तो लाग्यो लेखें । जसको पुस्तकको बारेमा लेखें, उसैलाई थाहा दिन सकिनछु । हल्ला बाहिर रमाउने बानी पर्दा यस्तै हुन्छ ।

दशैं नभए जिन्दगानी …

काठमाडौंबाट दशैंका लागि घर जाने सोच बनाउँदै थिएँ, यस्तैमा झ्वाट्ट लाग्यो – यतिबेला  गाउँका साथीहरु ससुराली जाने सोच बनाइरहेका होलान् ।

विदेशमा पनि छन् कतिपय साथीभाइ । तिनको लागि ‘घर : एक सपना’ भए पनि घर-संसारमै रहेर व्यवहारको रकेट चलाइरहेकाहरुका लागि मन फेर्ने लोकेसन ससुराली बन्छ । बिहेअघि चोकमा बारम्बार भेट हुने साथीहरु साइकलमा बुढियालाई पछिल्तिर बोकेर ससुरालीतिर गुडेको दृश्य धेरै पटक देखेको छु । अहिले साइकलको ठाउँ मोटरसाइकलले लियो होला, फरक त्यत्ति ! उनीहरुसँग बसेर एक झमट अनुहार नियाल्न र स्कुले दिनका बदमासी र पाप-पुन्यका लेखाजोखा गर्न नपाएको युग भएछ ।

समयसँगै मान्छेका सरसंगतिका सीमा फुक्दै जान्छ कि साँगुरिंदै ?

हेर्दा सामान्य लाग्ने कुरा । मलाई भने समय शहरको सपिङ मलको धुरी नाघेर धेरै पर उडिसके झैं लाग्यो । शहरमा अहिलेसम्म म के खोज्दै भौंतारिंदै छु, अन्ततः सपना त रै’छ घरसम्म पुग्ने ! परिवारसँग सुस्ताउने ! ती साथीहरु भने फेरि पनि भेटिने छैनन् । बुढियालाई वाहनमा लिएर ससुराली जाने साथीहरुले लालाबालाको रेखदेखमा आफूलाई खियाइरहेको थप दृश्यको साक्षी बन्नेछु म ।

कहिलेकाहीं सानो जस्तो कुरोले दिमागको गुँडमा अन्डा पार्छ र पूरा दिमाग विशाल अन्डा जस्तो सुन्निएर फुटिदिन्छ छ्यालब्याल । अनि आफ्नै विचारको गन्धमा उकुसमुकुस भइन्छ । सोचका अनेक खुड्किलामा पाइला अनायासै चढ्छन्-झर्छन् ।

दशैंमा बुवाले नयाँ लुगा नकिनिदिएको करिब एक दशक भएछ । अथवा भनूँ, मलाई नयाँ लुगा किनेर दिनुपर्ने जरुरी नरहेको त्यति समय भएछ । त्यसबेलादेखि बुवा-आमालाई बरु मैले लुगा किन्नुपर्ने फरक जिम्मेवारी आएको बुझ्नुपर्छ । बुवाले हरेक वर्ष रुटिनमा बाँधिएर चार सन्तानको ज्यान र मनसम्मै हरियाली ल्यादिनुहुन्थ्यो, नयाँ लुगाले ।

केटाकेटी बेलामा नयाँ लुगाको कडा गन्ध महँगो अत्तरभन्दा कम कहाँ लाग्थ्यो र ! मास्टरको टेलरमा जाँदा नयाँ कपडाका टुक्राहरु खेलाउन पाउँदा पनि अपार आनन्द मिल्ने । मानौं दुर्लभ मोती हुन् ती ! डर र धक मानीमानी मास्टरसँग ‘यो टुक्राटाक्री कपडा लैजाँदा हुन्छ ?’ भनेर सोध्दा ठूलै कुराको प्राप्तिमा अक्कर पहाड फोडे झैं लाग्ने । कपडाको ब्यौला-ब्यौली बनाएर र केटाकेटी मिसिएर आफैं बूढाबूढी बनेर पनि खेलिएकै हो ती दिनहरुमा ।

दशैं बिस्तारै अरुहरुको लागि मनाउन थालिंदो रै’छ । विवाहित जीवनमा रहेकाहरु ‘अहिले त तँलाई केही छैन, जिन्दगी सुरु हुनै बाँकी छ’ भनेर अविवाहित अवस्थालाई ठुँग्छन् र हाउगुजी देखाउँछन् । परिवार र घरगृहस्थीको कुरामा सुविधा पनि छ, संयोजन गर्नुपर्ने दुविधा पनि साथै हुन्छ । म भने दशैंले आफूलाई रमाइलो नदिए पनि बुवा-आमाकै खल्लोपन मेट्न गाउँ पुग्ने गर्छु । दशैं अर्थात् खुसी र उल्लास ! अरुहरुको जस्तै म पुग्दा घरमा बा-आमाको दशैं आउँछ, खुसी भित्रन्छ । यसैले अफिसमा दशैं बिदाको ‘सिस्टम’मा आफूले बिदा नपाउने समय परे पनि जोडबलले घर जाने प्रयासमा हुन्छु सधैं । एक वर्ष जान पाउने र अर्को वर्ष शहीद बनेर काममा घोटिनुपर्ने नियमलाई ‘वर्षदिनभरि दुःख गर्दा पनि दशैं समेत घरपरिवारसँग बसेर मनाउन नपाउने जिन्दगी र जागिर के काम भन्ने’ तर्कले चुनौती दिन्छ । भलै, मिडियाको काममा यस्तो केटौले तर्क व्यावहारिक हुन्न । र, पनि दशैं पुल हो गाउँ र घरपरिवारसँग मेरो । दशैं नभए जिन्दगानी काँडासरि हो मेरो लागि ।

यसपाली पनि म दशैं मनाउन पुग्दै छु त्यही उदयपुर । जहाँ बुढियासहित टीका लगाउन ससुराली जाने हतारमा साथीहरु मसँग बोल्न भ्याउने छैनन् । कति भाइबहिनीहरुले चिन्न सक्ने छैनन् । उनीहरु मेरा कुन चाहिं साथीका भाइबहिनी हुन्, म पनि चिन्न सक्ने छुइनँ ।

दशैंको शुभकामना तपाईंलाई ! विजय मिलोस् यात्रामा ।

भीमसेन स्तम्भ #Dharhara

गाउँघरतिर किसानलाई रासायनिक मलको सधैं अभाव भइरहँदा शहरका प्रमुख चोकमा ‘सपिङ मल’ छाती फुकाएर फस्टाइरहेका छन् ।

मल बिनाका चोकहरु बुच्चा लाग्न थालेका छन् उपभोक्ताहरुलाई । किनमेल संस्कृतिमा ‘नुनदेखि सुनसम्म एकै थलोमा पाइने’ मलको नाराले उनीहरुलाई ललिपप देखाएर बानी पारिसकेको छ ।

एकादेशमा नेपालका शहरमा मल नामका यस्ता भवन थिएनन् । शहरमा घर मासिएर सटर र कवलहरुको लम्बेतान व्यापारिक क्षेत्र बनिरहेको छ । अर्कातिर, यहाँका मानिसको उँचाइको मोह र ध्याउन्न अग्ला सपिङ मलहरुले झल्काइरहेका छन् ।

केही #TweetKavita

क्याफे कविता नामको समूहले काठमाडौं र बाहिरका जिल्लाहरुमा महिनैपिच्छे कविता कार्यक्रम गर्दै आएको छ, कुनै क्याफेमा कवि र कविताप्रेमीहरु भेला भई कविता सुन्ने-सुनाउने । कार्यक्रमको लाइभ स्ट्रिमिङ हुन्छ र रेकर्ड गरिएका कविताका भिडियोहरु युट्युबमा समेत राखिन्छ । 

समूहले कविताको यस्तो रौनक क्याफेको कुनाका साथै इन्टरनेटका सामाजिक सञ्जालमा पनि जोड्दै आएको छ । यस्तै एक प्रयास हो, ट्वीटर मार्फत कविता कार्यक्रमको आयोजना । #TweetKavita नाममा गरिने यस्तो कार्यक्रममा एक सय ४० अक्षरमा कवि तथा कविताप्रेमीहरुले आफ्ना भावना बाँड्छन् । कार्यक्रम गरिने दिन, समय र अवधि ट्वीटरबाटै @CafeKavita मार्फत पहिले नै तोकिन्छ । प्रविधिको प्रयोग गरी कविहरु अक्षर कोरल्दै सिर्जना एक-आपसमा फैलाउँछन् । ट्वीटरको साँघुरो अक्षरसीमामा कविहरु आफ्ना सिर्जनामा 'गागरमा सागर' भर्छन् ।

गत ३० सेप्टेम्बर बेलुकी आयोजित 'ट्वीट कविता'मा मैले लेखेका केही टुक्रा :

भिन्न शैलीको खोजी

[नेपाल साप्ताहिकको असोज १३ गतेको अंकमा प्रकाशित समीक्षा]

डेढ दशकदेखि निबन्ध लेखनमा रहेका रोशन शेरचन आफ्नो भिन्न शैलीको निर्माणमा जुटेका गम्भीर

सर्जक हुन् । त्यसमा उनलाई खासगरी अध्ययनशीलता र त्यसबाट प्राप्त चिन्तनशीलताको जगले थामेको छ । अघिल्ला दुई निबन्धकृति 'मस्तिष्कहरूको मृत्यु' र 'चम्पारन ब्लुज'मा बौद्धिकता, सघन काव्यचेत र बिस्तारै समाजतिरको दृष्टि प्रकट गरेका रोशनले निबन्धमा मनोगत विषयको उडानभन्दा समाजको कुरा फुकाउने लेखनलाई जोड दिएका छन् । पछिल्लो कृति 'धोबीघाट एक्सप्रेस'मा त्यो सामाजिक उत्खन्न अझ प्रखर देखिन्छ ।

निबन्ध लेखनको सुरुवाती बेला एकालाप ढाँचा र मनमौजी भावका निबन्धहरू लेखेका रोशन तेस्रो संग्रहमा आइपुग्दा माझिनुका साथै सन्तुलित बनेका छन् । देश बुझ्न कुना-कन्दराको यात्रामा निस्कने उनी विश्वको अवस्था र गति बुझ्न अध्ययनमा पस्छन् । साहित्यमा विचार र कलाको वजन तौलँदा उनले साहित्य कलात्मक मूल्य र गहन भावसहितको सरल हुनुपर्छ भन्ने मान्यता खुट्याएका छन् । यसबाट उनले आफ्नो आरम्भिक समयका निबन्धहरूले पाठकीय संवाद नगरेकोमा थकथकी पनि मानेका छन् ।

धाँधली

धाँधली गरीगरी

जिताइरहन्छु तिमीलाई 

तिमी नीति-नियम पढाउँछौ 

पाप र धर्म बुझाउँछौ 

अनुशासनको बार भत्काइरहन मन लाग्छ

कतै बजेटमा नभएको 

तिम्रो घर अगाडिबाट नजाने बाटो 

पछिल्तिर आधा भित्ता ताछेर बनाउँछु 

ता कि, तिम्रो मुटु हुँदै म अघि बढेको होऊँ 

नसुहाउने गरी मुर्मुरिन्छौ तिमी 

मुर्मुरिंदा पनि सुहाएको देखाउनुपर्ने को पो हुँ म ! 

तिम्रो लागि गरेका हरेक धाँधलीहरुमा 

तिम्रो कानुनी किताबमा अपराधी बन्छु 

तर पनि एउटै सजाय छैन मलाई 

मुक्त छु 

धाँधलीमाथि धाँधली गरिरहेछु 

बरालिइरहेछु त्यो मनको दैलो बाहिर 

कुनै चुनावमा नउठाए हुन्छ मलाई 

तिमीले नै जित्छौ पक्का 

तिम्रै विरुद्धमा उठाए पनि मलाई 

धाँधली गरीगरी चुन्नेछु तिमीलाई ।

गोठाटार मिनी फुटबल टिम !

काठमाडौंमा जारी साफ च्याम्पियनसिपमा नेपाली टिमले एकपछि अर्को जितको झन्डा गाड्दै थियो । रातो जर्सीमा नेपाली खेलाडीहरु मैदानमा चम्किरहँदा मेरो स्मृतिमा भने केही कलिला अनुहार छाइरहेथे । सेमिफाइनल भिडन्तमा नेपालको यात्रामा विराम लाग्दा ती अनुहारले झन् ठूला आकार लिए ।

त्रिभुवन विमानस्थलभन्दा ठीक पछाडि काठमाडौं जिल्लामै पर्ने एउटा गाविस छ, गोठाटार । घरिघरि आँखामा आएर बस्ने ती रहरलाग्दा अनुहार त्यही ठाउँका किशोरहरुको थियो । चम्किला आँखामा राष्ट्रिय स्तरको फुटबल खेलाडी बन्ने सपना पाल्दै खेल अभ्यासमा जुटिरहेको अवस्थामा एक साँझ भेट भएको थियो । गाउँघरमा मोजामा कपडा कोचेर भकुण्डो हिर्काउने र फुटबल नै किनेर पनि साँझ-बिहान शारीरिक तन्दुरुस्ती र समय कटाउन खेल्ने युवा निकै हुन्छन् । तर गोठाटारका यी चार किशोर अलिक फरक लागे । भेट भएको पहिलोचोटि नै विशेष छाप पार्दै गए ।

ऊ

‘ऊ’ त्यो पात्र हो, जसमा तपाईंको पनि एक अंश हुन सक्छ । अधिक अंश हुन सक्छ ।

तपाईंको एक वा बढी गुण/अवगुण उसमा पाउनु आश्चर्यको कुरा होइन । कारण, ऊ पनि यही सामाजिक उद्योगको उत्पादन हो । ऊ बिग्रेको आलु हो कि दुर्गन्धित प्याज, तपाईं आफूमै नियाल्नुस् उसका सम्पूर्ण सुगन्ध/दुर्गन्ध ।

काठमाडौं उपत्यकाभित्र धेरै गल्ली र चोक छिचोल्न बाँकी छ उसले । ऊ त टुँडिखेलको ठीक बीचको भागमा पनि नउभिएको हुन सक्छ । ललितपुरको एकान्तकुना धाएर कहिल्यै पुगेको छैन ऊ । यदाकदा गाडीमा यात्रा गर्दा बीचमा त्यो ठाउँ पार गर्छ । तर, ऊ आफूलाई हरक्षण एकान्तकुनामा पाउँछ ।

एकान्तकुना कुनै ठाउँ, चोक हो कि मानसिक अवस्था वा रोग ?
उसले खुट्याउन नसकेको तर जाकिइरहेको खाल्डो यही हो । यसको लतले पाकेर उसलाई मलेवा चराले झैं आफ्नै घाउ ठुँग्न मजा लाग्छ  । सायद कुनै गुप्त खजाना उत्खनन हुन्छ कि !

’ऊ’ त्यो पात्र हो, जसलाई अर्कै हो भनेर तपाईंले आँखा चिम्लिदिनुभएको छ । यसैले अँध्यारो कायम छ । तपाईंको आँखाभित्र अँध्यारो । मन भनिने विचार हस्याङफस्याङ गर्ने कार्यकक्षमा अँध्यारो । संसारमै अँध्यारो …

खुर्सानी र किताब

मनमौजी भएर बरालिन बानी परेपछि सोझो गोरेटोमा हिंड्न झर्किन्छ मन । एक धर्सो डोरीमा झन् के हिंडोस् !

केही समययता यही दुस्साहसमा घचेटेको छु आफूलाई । सर्कस चलाउने चेष्टा गरेको छु जीवनमा । एक धर्सो डोरीमा पैंतालालाई खन्याइदिएको छु । सिंगो विश्वसँग डिभोर्स गरे झैं एउटा ध्याउन्नमा एकोहोरिन बानी बसाउँदै छु । यसरी एकोहोरिने क्रममा खुला रुपमा विश्वमा कावा खानमा रमाएको सास यस क्रममा निसास्सिंदै छ । ‘यही निसास्सिनु तेरो जीवन हो’ भनेर पढाउँदै छु आफूलाई । केहीबेर सास थुनिएपछिको मुक्त उडान कति स्वर्गीय हुन्छ भनेर आश पनि जगाउँदै छु ।

अखबारी लेखरचना, साहित्यका यावत् आकर्षण दिल-दिमागबाट घोप्ट्याएर रुखोरुखो लाग्ने लोकसेवा आयोगका किताब समाउन थालेको छु । मेरो वशको बात हैन यो भने जस्तो लाग्छ । तर बात बनाउनु छ । खासगरी युवावयको यस अवस्थामा चुनौतीले हामीलाई पिंजडाको चरा बनाउँदो रै’छ । आत्मदबाबको जाँतोमा हामी पिसिंदा रैछौं । पारिवारिक अपेक्षा आफ्नै ठाउँमा छँदै छ, जिन्दगीले अब एउटा सुरक्षित बाटो समात्नुपर्छ भनेर आफ्नै ढुकढुकी लगातार भूकम्प बनेर थर्किंदो रै’छ । कुनै ठूलो सपना पालिएन । जिन्दगीमा सादा दाल-भात भए पुग्छ, खिस्स हाँस्न सकिने सामान्य अनुहार भए हुन्छ भनेर सोच्दै आए पनि त्यति दाल-भात जुटाउन पनि अब एउटा याममा पस्नैपर्छ भन्ने लागेको छ ।

अहिले छ, भरे छैन जस्तो अनिश्चित र क्षणभंगुर जीवनमा कुनै दबाब लिएर जिउन कहिल्यै मन परेन । मान्छेलाई बाँच्न र रमाउन गार्डेनसहितको महल हैन, उमंगसहितको मन चाहिन्छ भन्ने बुझ्दै आइयो । तर, भौतिक कुरालाई उपेक्षा गरेर आकाशबाट असिनासरि जीवनका आवश्यकता बर्सन्न । कुनै न कुनै कर्ममा नङ्ग्रा खियाउनै पर्छ । नङका चेपमा घिनलाग्दो फोहोर जम्मा पार्नै पर्छ ।

रुचिको क्षेत्र लेखन हो । तर, लेख्नु कता हो कता ठूलो तप जस्तो लाग्छ, देवताकर्म जस्तो । रुचिको क्षेत्रलाई नै पेसा र कर्म बनायो भने खुसी भेटिन्छ भन्ने सुनिंदै आएको हो । मन रमाउने कर्मको द्वारबाट खुसीको आँगनसम्म पुगिन्छ पक्कै । तर, त्यस्तो रुचिको क्षेत्र भरपर्दो पेसा हुने छाँट नदेखिंदा निकै अप्ठेरो हुने रै’छ । अहिले आफू अविवाहित र एक्लो हुँदा त फजुब गफ चुटेरै बाँच्न सक्छु । भोलि परिवार हुन्छ, व्यावहारिक दायित्व थपिन्छ । आज एक्लै हुँदा केही खर्च आवश्यक परे बा-आमासँग दङ्ग्याउँदा पनि सहयोग माग्न सक्छु, पछि त्यो नैतिकता रहन्न । उमेर र अवस्थासँगै  हामी छोरा-छोरीबाट ‘बुहारीको लोग्ने’ र ‘ज्वाइँकी श्रीमती’मा परिणत हुन्छौं । मेरा बा-आमाका भोलिको ‘बुहारीको लोग्ने’ ले आज साहित्य र पत्रकारिताबाट जीवन गुजारा देख्न छाडेको छ । अझ पत्रकारितामा त तिकडम र खेल नजानेको हामी जस्तो ‘औंठाछाप’को कामै छैन ।

पाँच वर्षअघि पनि यस्तै उत्साहले आयोगको किताब समाएको थिएँ । निर्णयकै तहमा पढाइ थालेर अब पत्रकारिता कर्मबाट सदाका लागि बिदा लिन्छु भनेको थिएँ । तर, समय र परिस्थितिले कतिपय संकल्पमा हिलो छ्याप्छन् । उतिबेला अलिक आलोकाँचो पनि थिएँ । संकल्प बचाएर ल्याउन सकिनँ । फुल्दै गरेको माया बीचैमा तोडियो । भत्किएँ । रन्थनिएँ । म यस्तै लबस्तरो बनिदिन्छु भनेर औपचारिक पढाइमा पनि लापरवाही बनिदिएँ । मेरो लागि कोही छैनन् भने वित्थामा मैले कसको लागि दुःख गर्नु भनेर रुन्चे बनें । जमेर बसें । निकै कम मिहिनेत गरेर बनाइएको फिल्मको अल्लारे हिरो जस्तो थिएँ म, चरित्र नमाझिएको ! कसैले हात छाडेर हिंड्दा आफ्नै हातको नसा काट्ने बेहोसी भइदिएँ । यस्तै केटाकेटीपनबाट गुज्रँदै आएँ ।

मान्छेको मन हो, निराशा हात लागे पनि फेरि आश त लाग्छ । एउटा नमीठो भोगाइले अरु राम्रो सम्भावनामाथि आँखा चिम्लिने कुरा पनि भएन । एकाध अरु सम्बन्धमा खुसी खोज्ने प्रयास गरें । तर मायाको हाटबजारमा माया दिनेभन्दा लिनेमै जोड गर्ने भोकाहरुको जमात हुने रै’छ । उसकै वरपर रहू, सोधीखोजी गर,  उसको विरह र दुःख बिसाउने डम्पिङ साइट बन । तिम्रो भूमिका त्यत्ति ! तिम्रो भागमा कमिलाले एक ढिका चिनी पाएजति भाग परे तिमी लाख मान्दा हौ । तर, भाग कहिल्यै नपर्ने अभागी हुन्छन् कति कमिला । एकोहोरो प्रेम खन्याउने तागत भएको आदर्श प्रेमी पक्कै होइन म । त्यति आध्यात्मिक उचाइ कुनै दिन आउला जस्तो पनि लाग्दैन । अपेक्षा दुःखको कारण हो भन्ने थाहा पाई-पाई दोबाटोमा पर्खिन मन लाग्छ । जाँदाजाँदै उसले हेरिरहेको छ कि भनेर बारम्बार शिर घुमाएर फर्किन मन लाग्छ । केही नपाउने परिस्थितिमा मानौं तिमी प्रेमको अवैतनिक जागिरे बन्छौ । यस्तो जागिरबाट अघाएँ । जागिरे कारोबारबाट बचाउँदै ल्याएँ आफूलाई । खनीखोस्री हुँदा आफ्नो मुटु सक्किएला-सक्किएला जस्तो भयो !

समय फेरि पाँच वर्षअघिकै अवस्थामा उभिइदिएको छ । आयोगको किताब हातमा छ । यो पछिल्लो निर्णयलाई गति दिन मोटो किताबसँग रत्तिंदै सुरक्षित जागिरको सपना देखाइरहेछु आफूलाई । जिन्दगीको ग्यारेन्टी नभए पनि हामीलाई यो जिन्दगीभित्र चाहिं हरेक चिजमा ग्यारेन्टी चाहिएको छ । कपाल झर्दै छ, तर पसलमा किन्न लागेको टोपीमा ग्यारेन्टी खोजिन्छ (कपाल नझर्ने ग्यारेन्टी कहाँ खोज्ने हो ?) ।

पढ्ने कुरामा मन बाँध्न गाह्रो छ । क्याम्पसको कोर्सबुक छाडेको लामो समय भइसकेको छ । मन रमाउने साहित्य र गैरसाहित्यका रोचक किताबमा फन्का लगाउँदा-लगाउँदा यति रिंगटा लागिसकेछ, अब थामिएर शान्त हुन गाह्रो छ । अनुशासन मुश्किलको कुरा हो । रमाइलोका लागि कुनै नियम नलगाई, कुनै पट्यार र निद्रा नभनी सयौं पेज पढियो आजसम्मन् । तर, जिन्दगीले निश्चित बाटो समाउँछ भनेर फकाउँदा आज पढ्नु भनेको अक्कर भीर छिचोल्नु जस्तो महान् तपस्या लाग्दै छ ।

पढ्दै जाँदा देश-विदेश र ब्रह्माण्डबारे कहिल्यै थाहा नपाएका कुराले निकै स्वाद पनि लागिरहेको छ । कतिपय हाँसोउठ्दो कुरा पनि पढ्नुपरेको छ । दुइटा उदाहरण :

प्रश्न : नेपालमा कुन उद्देश्यले बढी पर्यटक आउँछन् ?
- मनोरञ्जन ।
प्रश्न : रोग भनेको के हो ?
- शरीर अस्वस्थ हुनु (शारीरिक, मानसिक रुपमा)।

[नायव सुब्बा परीक्षा दिग्दर्शन : सिद्धराज जोशी / किरण जोशी]

इतिहासका वीर योद्धा वलभद्र कुँवर र अमरसिंह थापाको बारेमा पढ्दा विदेशीसामु कुनै राष्ट्रघाती सम्झौता नगर्ने उनीहरु नेपाली नै थिए र भन्ने शंका लाग्छ ।

कहीं पट्यार लागे पनि, कहीं हाँसो लागे पनि रोचक बनाएर पढ्नु नै छ जसरी पनि । पढ्दै नपढ्ने भुस्कुललाई पढाइको उपयोगिता र असरबारे बुझाउने क्रममा बुवाले सानोमा सुनाएको किस्सा अझै दिमागको पत्रमा सुरक्षित छ ।

किस्सा यस्तो छ:

दुई बाउ-छोरा कतै आफन्तकोमा गएछन् रे । खाना खाने बेला भएछ । बाउ चाहिंलाई खानासँगै आँगनमा फलेको लोभलाग्दो खुर्सानी खान दिएछन् भान्सेले । छोरालाई पनि रहर लागेछ खुर्सानी टोक्न । लोभी नजर लाउन थालेपछि बुवाले फुच्चे छोराको लागि पनि खुर्सानी मगाएछन् । खुब उत्साहले खुर्सानी टोकेछ । छिनमै आँखाभरि पानीपानी भएछ । पढ्न भनेपछि ज्वरो आउने छोरालाई उतिबेलै बाउले पाठ पढाउने ठाउँ भेटिहालेछन् ।

भने, ‘देखिस् त ? मैले खुर्सानी खाँदा कस्तो न हुन्छ भनेर तँलाई रहर लाग्यो । मेरो खुवाइको असर तँलाई त परेन । तैंले खाँदा बल्ल तँलाई नै पिरो भयो । यस्तै गरी तैंले पढिस् भने तँलाई नै हुन्छ ।’

त्यस दिनपछि त्यो अल्छे छोरो खुब तेजले, मन लगाएर पढ्न थालेछ रे । 

आँपको गाढा स्वाद

गाउँघरतिर बगैंचामा यतिबेला लटरम्म आँप निख्रिसके । बजारतिर भने केही जातका आँपले रस चखाउँदै छन् । आँपकै मौसमको मौका छोपेर स्वादमा प्रतिस्पर्धा गर्ने गरी 'आँपको रुख' कथाकृति निकालेका छन्, दीपक जडितले । लामो समयदेखि साहित्य लेखनमा रहेका जडितले ढिलो गरी निकालेको पहिलो पुस्तकाकार कृति हो । तर, यतिका समयको  साधनाको रङ कथाकारले पुस्तकमा जमेरै उतारेका छन् । झापाको गौरादहदेखि अमेरिकाको विभिन्न राज्यको बसाइका क्रममा फेरिएको हावापानी, बाँचे-देखेको जिन्दगानीको विविध विशेषता जडितका कथाहरूमा उनिएर आएका छन् । 

खासगरी, नेपालको ग्रामीण भेगका सीधासोझा मान्छेको धागो जस्तो कहिले सरल त कहिले गुजुल्टिएको जिन्दगी कथाकारको प्रिय विषय बनेको देखिन्छ । तिनकै दुःखका ठेली, सुखका क्षणिक झिल्का र परिस्थितिले पात्रहरूका बीचमा मच्चाएका हुन्डरीले पाठकलाई कम्पन छुटाउने तागत राख्छ । त्यसमाथि कथानकको सहज प्रवाहले कम्पनलाई असरदार तुल्याउँछ ।

Dreams

खल्खली @ बल्थली

हावा बिना जीवनको रफ्तार सम्भव छ र ?
बाइकको पछिल्तिरको पाङ्ग्रामा पाँच रुपैयाँको हावा भराएर तीनकुनेबाट हामी बत्तियौं ।

दुइटा बाइकको भर । जम्मा चार भाइ बाँडिएका छौं । पानी पर्ला-पर्ला जस्तो सम्भावनालाई अत्याधुनिक फिरन्ते जोगीहरुको उत्साहले चिर्दै हिंडेको छ ।  यो यात्राको योजना बुन्नुअघि चिसापानीदेखि नागदहसम्मको कुरा चलेको थियो । कुरा चल्नु एउटा कुरा, बल्थलीसँगै जुर्नु रैछ हाम्रो जोडी ।

बल्थली यात्रामा पहिलोचोटि जाँदै छु । राजधानीको हात जस्तो पसारिएर बसेको काभ्रे जिल्ला नामी छ, गाउँको हरियाली झल्को चखाउन । सहरतिर हरियाली आजकाल होर्डिङबोर्डमा झुन्डिएको हेर्नुपर्छ । कुनै दिन संग्रहालय नै पुग्नुपर्ला । यो त भयो अनिश्चित भविष्यत् कालको कुरा ।

भक्तपुरको जगाति पार गरेर उकालो लाग्ने बित्तिकै धरान काटेर भेंडेटार भेटिए जस्तै हल्का शीतल मौसमले चुम्छ । बाइकहरुको ताँती नै बगेको छ सडकमा । केटो भाग्ला कि भने जस्तो युवतीहरु ट्याप्पै खिपिएर बाइकमा हुइँकिएका छन् । कता हिंडेका होलान् यिनीहरु ? नयाँ ठाउँको घुमघाममा कि एक-आपसको शरीरकै खानतलासी गर्ने उपयुक्त लोकेसन खोजीमा ? बाइकमा हिंडेका जोडीमध्ये केही जोडीका केटीले निकै ‘किफायती’ गरेर लुगा लगाएका छन् । कतिपयको आङमा त लुगाको नाममा एक डोरो धागो र एक थान रुमाल मात्रै छ । सायद केटो हजुरले ‘लोकेसन’मा पुगेपछि छोडाउन धेरै मिहिनेत नै गर्नु नपरोस् भनेर घरबाटै आधी तयारी गरेका निस्केका हुँदा हुन् !

हेर्दाहेर्दै

हेर्दाहेर्दै ऊ कस्ती भई !

भर्खरै चिनजानको केटोलाई पोइको व्यवहार गर्छे

रिसाउँदा पनि हाँस्छे

गालाको खोबिल्टोमा जाकिरहने उसको काइदा कानुन

कतै खाडल त कतै टापु छन्

अनुहारमा डन्डीफोरले रबर प्रिन्ट हानेका छन् ठाउँ-ठाउँमा

तेरिमा टोक्ने हौ !

तिनै मसिना टापुमा ठेस लागेर बल्ढ्याङ खान्छु

उसका वचन-दुर्वचनको लिकमा
ठीकठाक हिंडिरहेछ एउटा रेल

हेर्दाहेर्दै कस्ती भई ऊ ...

तोतेबोली र अक्षरहरु

‘बकुलाले पानी खायो लामो चुच्चाले
यता-उति नगर कान्छी हान्छु जुत्ताले’

सानोमा यस्तै गीत गाउँदो रैछु । तोतेबोलीमा अड्किअड्की गाइने त्यस्ता गीत पनि खुबै हिट हुने ! आफ्नो तोतेबोलीको सम्झना छैन अहिले । बरु मामाघरमा मामाले जिस्काउँदै उच्चारण गरेका गीतका तिनै हरफहरु कानको जालीमा छानिएर सुरक्षित बसेका छन् । भान्जाको दूधे ओठबाट लय र उच्चारण बिग्रेका गीति भाका सुन्न मन लाग्थ्यो होला, सुरुवातका एकाध शब्द फुकाउँदै मामा मलाई उकास्नुहुन्थ्यो – ‘बकुलाले पानी खायो … के रे भान्जा !?’

लामो जुँगा भएकाले ठूलो मामालाई जुँगे मामाका रुपमा चिन्थें म । समयसँगै मेरो तोतेबोलीलाई पलाउँदै र छिप्पिंदै गएका दाँतहरुले घचेटेर झारे । मामाको जुँगा पनि कटानमा परेर ओठका डिल बुच्चा भए । समय मेरा दूधे दाँत र मामाका जुँगाको हिसाब नराखी बेतोडले कुदिरह्यो ।

गौंथली बोल्यो #Namje #Bhedetar

मे महिनामा CaféKavita को पाँचौं शृंखला पूर्वाञ्चल विशेष कार्यक्रम इटहरीमा सकिएको भोलिपल्ट हामीसँग समय उब्रियो । कम्तीमा दिनभरि । बेलुका त हामीले काठमाडौं फर्किन बस चढ्नुपर्ने थियो ।

इटहरीको गर्मी छल्न भेंडेटारतिर उक्लिने कुरा भयो । ‘एसी काठमाडौं’ छाडेर निस्किएका हामी अलिकता गर्मीले पनि हपक्क पाक्दै थियौं । यस्तो अवस्थामा साहित्यप्रति विशेष चाख राख्ने स्थानीय दन्त चिकित्सक दाइसाथीहरुको ‘भेंडेटार प्रस्ताव’ शीतल थियो ।

दाइको डायरी

यस पटक ब्लगमा सहोदर दाइको डायरी सुटुक्क ल्याएको छु । जुन उसले २०६२ सालमा लेखेको रैछ । डायरी केहीबेरमा पेश गर्छु । त्यसअघि थोरै भूमिका जरुरी लाग्यो ।

दाइको जागिरे जीवनको सुरुवाती बेला । जम्मा दुई दिनको डायरी टिपोट छ, जेठ २८ र असार ४ गते । दुवै दिन शनिबार परेको छ । कामबाट बल्लतल्ल फुर्सद पाएर लेखेको होला ।

उतिबेला भर्खरै खुलेको स्वाबलम्बन बैंकको जागिरे थियो ऊ । डायरी लेखिएको कापी सामान्य कापी मात्रै छ । दाइसँग त्यसबेला डायरी लेख्‍ने मोटो नोट किन्ने पैसा नहुँदो हो वा त्यसलाई उसले प्राथमिकता नदिएको पनि हुँदो हो । तर यो डायरी मेरो लागि संघर्षको पाठशाला बनेको छ । आफैं पनि जीवनमा धेरै दुःख गरेका र अरुका दुःखबारे देखे-सुने-पढेकालाई डायरीका कुराले नछोलान् ।

हाम्रो परिवारको पुस्ता-दरपुस्तामा लेख्‍ने मान्छे मैं मात्र होला भन्ने लाग्थ्यो । दाइको डायरीले मेरो कीर्तिमान भंग गरिदियो । 

कुनै समयमा डायरी लेखेको रैछ उसले । तर उसलाई कुनै प्रयोजन लेख-सेख लेख्‍नुपरे मलाई नै अह्राउने गर्छ । यतिसम्म कि उसको संस्मरण पनि मैले लेखिदिनुपर्ने !

बाबु, आमा र छोरा

यही शीर्षकमा वीपी कोइरालाले उपन्यास लेखिसकेका छन् । उनको नाति पुस्ताको म एउटा चिर्कटो लेख्‍न खोज्दै छु । आविष्कारले संसारलाई परिपूर्ण पार्दै समय जति फुर्सदिलो अवस्थातिर जाँदै छ, त्यति व्यस्त र हतार देखाउँदै छ आफूलाई । उपन्यासबाट चिर्कटोतिरको यात्रा त्यसैको एउटा नमुना मानौं । सीमिततातिरको यात्रा ।

Painting by Kenneth Agnello

हालैको कुरा हो । यस्तै सीमिततातिर खुम्चिने क्रममा एक वृद्ध दम्पती म बसेको घरमा आएका थिए । घरपतिका बाबु र आमा । मूल घर झापाको झिलझिले । भौतिक सम्पत्ति त अरु पनि थिए । तर, मुख्य सम्पत्ति - चार भाइ छोरा र पाँच बहिनी छोरी । आमा चाहिं बेलाबेला सुनाउँथिन्, आफ्ना छोरा-छोरीलाई पढाई-लेखाई सक्षम र अब्बल बनाएको । गर्वले उनी मक्सिम गोर्कीकी ‘आमा’ जस्तै देखिन्थिन् । आवाजमा रोगको नभई गर्वकै ओजिलो दम हुन्थ्यो । छोराहरुमध्ये जेठा काठमाडौंमा, माहिला विराटनगरमा जग्गा व्यवसायी, साहिंला गाउँमै मास्टरी गर्ने र कान्छा साउदी अरब रोजगारीमा । पाँच छोरी आ-आफ्नै कर्मघरमा । कान्छा छोरा यसपाली दसैंमा आउँछ भन्दै आमा चाहिं चाउरी अनुहार मुस्कानले चिल्याउँथिन् । 

बुढा चाहिं त्यति नबोल्ने । बरु मोनालिसाभन्दा अलिक बढ्ता खिस्स हाँसिरहने । जीवनयात्राको क्रममा बुढ्यौलीसम्म सुस्केरा हाल्दाहाल्दै त्यही सुस्केराको ओसले हल्का पहेंलिए जस्ता दाँत । बुढा ७६ वर्षका र बुढी चाहिं ७३ की ।

म बसेकै फ्लाटको तीनवटा मध्ये एउटा कोठामा बसे पाका जोडी । जुन कोठा नातिको हो । छोराको घरमा अतिथि जोडी प्रायः गुमसुम नै बस्थे । होहल्ला गरे पिट्छु भनेर घर मालिकले तर्साए जस्तो ! ‘रुम पार्टनर’ नाति पनि हजुरबा र हजुरआमाको प्यारो थियो । जेठा छोराबाट दुई नातिमध्ये जेठो नाति विदेशमा ।  कान्छा नाति हजुरबा जस्तै कम बोल्ने । कक्षा १२ को विद्यार्थी । कसैको कुभलो नचिताउने बुद्धको चेलो जस्तो । अलिक पथ-परहेजमा बस्ने मान्छेको लागि यो समयमा बुद्धको ट्याग जरुरी नै भइसक्यो । यति ट्याग पनि नभिडाए हामीबीचमा बुद्धको अस्तित्व सुरक्षित-संरक्षित रहोस् पनि त कसरी !

हजुरबा कहिले नातिको कोठामै निरुपाय बसिरहन्थे । झोक्राएर । टोलाएर । कहिले बाहिरको सानो बरन्डामा निस्किएर टुलमा बस्थे, टोलाएरै । यसो टोलमा नजर छर्थे । दृष्टि धेर परसम्म फराकिलो भएर छरिन पाउथेन । सलाइका बट्टा झैं यत्रतत्र छरिएका र अग्ला घरहरुले छेक्थे । बिहान-बेलुकाको खाना-समयमा माथिल्लो तलामा उक्लन्थे । चारा टिपेर तल्लो तलामा ओर्लेपछि फेरि उही रीत । गाउँघरबाट सहरको भौतिक रुपमा फराकिलो र सामाजिक रुपमा ज्यादै साँगुरो ठाउँमा घुस्रिन आइपुग्दाको उकुसमुकुम हजुरआमाभन्दा बढी हजुरबाले झेल्दै थिए । हजुरआमा दोहोर्‍याइरहन्थिन्, ‘म त जसोतसो ब्वारी र ब्वारीसँग यसो दिउँसोपख बियाँलो गर्न आउने छिमेकी केटीहरुसँग गफ गरेर भुलिन्छु, बुवालाई त गाह्रो भइसक्यो याँ दिन काट्न ।’ हजुरबा ‘म त सक्दिनँ बस्न केटी’ भनेर बह पोख्दा रैछन् बुढियासँग । र, पनि बस्नु बाध्यकारी थियो । उता पूर्वको घरमा भएको छोराले पाल्न नसक्ने बताएपछि जेठा छोरासँग बस्न काठमाडौं आइपुगेका थिए । तर, गाउँमा फुक्काफाल बगिरहेको मन काठमाडौंको कचौरामा अँटाउन मानिरहेको थिएन । खायो, बस्यो, सुत्यो । यो रुटिनले पिल्स्याएको थियो दुवैलाई । ‘कतै जानु छैन, केही गर्नु छैन, के लाग्थ्यो भोक !’, गाउँमा केही वर्षअघिसम्म पनि घरधन्दादेखि बारीमा तरकारी फलाउन सक्रिय हुने आमै दिक्किन्थिन् । त्यस्तो दिक्याइले अमिलो बनाइरह्यो ।

हजुरबासँग यसो फुर्सदको बेला बोल्ने गर्थें म । उनको एक्लो र निरीह हालतले चिमोटिएको जो थिएँ । ‘बुवाको बोल्ने साथी पनि कोही हुँदैन’ भन्ने हजुरआमाको खिन्नता मेट्न असफल प्रयास गर्थें । तर, फेरि आफ्नै व्यस्ततामा बेरिएर कहिले कोठामा थुनिएर बस्थें त कहिले सहरतिरै हराउँथें । तैपनि जस दिन्थिन् आमै । ‘यो बाबु यसो बेलाबेला गफ गर्छन् बुवासँग, नत्र बोल्ने साथी नै छैनन्’ भन्थिन् । सहरिया चालचलन बुझेकी आमैको यति कुराले पनि आत्मसन्तोष मिल्थ्यो । खुसी हुन मान्छेलाई पोल्टामा असर्फी नै भरिनुपर्छ भन्ने कहाँ छ र !  कति स-साना कुराको लिकमा दगुर्छ खुसीको रेल । अचम्म !

अफिसबाट मध्य दिनमा म कोठा फर्कंदा दिनहुँ दयनीय भावदशामा देख्थें जोडीलाई । हिन्दी फिल्म ‘बागबान’ को दम्पती अमिताभ बच्चन र हेमा मालिनीको झल्को पाउँथे तिनमा । फरक के थियो भने, फिल्ममा बुढाबुढी छुट्टाछुट्टै बाँडिएर चार छोराको भागमा आलोपालो ‘पाहुना’ बन्ने नियममा बाँधिएका थिए । यता यी जोडी भने सँगसँगै उताबाट खेदिएर यता बस्न आइपुगेका । आफ्नो कोठाको बगलकै कोठा भएकाले साक्षी बनेको थिएँ उनीहरुको मौन पीडा र छटपटीको । उनीहरु केही नबोली कोठामा बसिरहे पनि त्यो मौनता निकै बोझिलो लाग्थ्यो । एक कोठा उकुसमुकुस ! त्यही उकुसमुकुसलाई सुम्सुम्याउँदै उनीहरु राति आठ बज्दा नबज्दै गाउँतिर जस्तै बिछ्यौनामा पल्टिसक्थे । बिहान सखारै उठिसक्थे । सहरले के-के न बित्दो जसरी राति अबेरसम्म न अनिदो बस्न सिकाउन सक्यो, न बिहानसम्म अल्छे बन्न ।

मेरा घरपति अर्थात् यी हजुरबा-आमाका जेठा छोरा पनि मनकारी नै छन् । एउटै घरमा बसे पनि, त्यति भेटघाट र बोलचाल नभए पनि एउटै परिवार जस्तो अनुभूति हुन्छ । भाडामा बस्न थालेको सुरुवाती दिनमा उनले हाम्रो नाता घरभेटी र डेरावाल जस्तो हुँदैन है भन्दै आत्मीयताको झट्टी मजाले हानेकै थिए । मीठो गरी दुखेको थियो त्यो बेला । मनकारी भए पनि उनलाई आफ्नो अधवैंशे उमेरमा वृद्ध उमेरमा पुगिसकेका बुबा र आमासँग मन खोल्न र खुलाउन सहज कहाँ हुँदो हो ! फेरि जागिरको व्यस्तताले समय दिन पनि गाह्रो । एक बिहान र एक साँझको छिपछिपे साथ न हो ! छोरा र बाबु-आमाबीच बोलचाल त हुन्थ्यो, तर खै के-के नपुगे जस्तो । संवाद त थियो तर अलिक शून्य खालको । यसरी वृद्ध बा-आमा ‘घर’मा पनि बेघर, एक्ला र विराना थिए । सानो छँदा ‘बाबा र आमा’ भन्दै ओठै नजिक मुख ल्याएर बोल्न सिकाउने तिनै बा-आमासँग कसरी दूरी बढ्दै जान सक्दो रैछ । पोलिरहन्थ्यो छाती । मेरो यात्रा पनि त्यही दूरीतिरको फड्को त होइन ?

यी हजुरबाको मुहारमा म आफ्ना मावली हजुरबाकै रुप देख्थें । उस्तै भद्र र शालीन । अल्पभाषीको हिसाबले दुवैलाई मितज्यू भने हुने । नाति-नातिना भनेपछि हुरुक्क हुने र तराई घर सर्लाहीमा छँदा गाउँभरिकै लालाबालालाई चिज गरेर खेलाउने मावली हजुरबाले अहिले त मान्छे चिन्नै छाड्नुभएको छ । दोहोरो कुरा गर्न नसक्ने । कुरा गर्दा जवाफमा शिर हल्लाउने र हल्का फुसफुसाहट मात्रै । ९७ वर्षको उमेरमा कसैको सहारा नलिई धन्न ठमठम हिंड्दै हुनुहुन्छ । उहिलेको विशुद्ध आहारविहारको बलले थेगेको ज्यान ।  उहाँ पनि मूलघर सर्लाही छाडेर काठमाडौं कपनमा कान्छा छोरा-बुहारीसँगै बसिरहनुभएको छ आजकाल । यी हजुरबाको जस्तै भावदशा । घर तीन-चार तलाको सानसहित उभिए पनि त्यही घरभित्रको सीमित उकाली-ओराली भर्‍याङ र भुइँ नै सहरको जिन्दगी हो उनीहरुका लागि ।

नौ छोराछोरीलाई बढाएर, पढाएर बिहेदान गराएर एउटा व्यवस्था गरिदिउन्जेल ती वृद्ध जोडीलाई कुनै सन्तान धेर भएन । अहिले अशक्त अवस्थामा पुग्दा सन्तानको जुलुसमाझ दुई बाबुआमा पनि धेर भए जस्ता हुन पुगे । संसारको चक्र नै यस्तो हुनुपर्ने हो कि, सहज जीवनयापनका लागि  आफूले गति लिन नयाँ पुस्ताले यस्तो चक्र बनाएको हो ! बुझ्न चर्को । तैपनि हजुरआमा चाहिं सुनाइरहन्थिन्, कुनै सन्तान र बुहारीहरुबाट समेत आफूहरुलाई नराम्रो छैन भनेर । सबै जाती । उमेर धेरै खाएका, अनुभवले पाकेका मान्छेसँग मन पनि ठूलो हुँदो हो सायद ।

तीन महिना कुन कष्ट र धैर्यले बसे होलान् ती बुढा-बुढी ! यहाँ बस्ने क्रममा विराटनगर गएर माहिला छोराकहाँ बस्ने घरसल्लाह भएछ । दुई साताजति अघि बिदा भए उनीहरु । बसुन्जेल गाउँ फर्किने व्याकुलता पालेर अधमरो भएरै बसे । हजुरबा चाहिं सुरुका दिनमा ज्ञानी भएर दुई तला घरकै संसारमा जकडिए पनि अलिक पछि भने ‘बदमास’ हुन लागे । गाउँघरमा डुलिहिंड्ने, छरछिमेकमा बात मारिहिंड्ने बानी । यहाँ पनि मौका छोपेर कसैलाई नभनी सुइत्त सडकतिर चहार्न निस्कन थाले दिउँसोपख  । घरमा बुहारी, नाति र बुढियालाई चाहिं बुढा बाजेलाई तै बाटोमा गाडीले हानिदेला, कता हराउलान् कि भन्ने चिन्ता । बुवाले अलिक होश पाउनुहुन्न भन्थिन् आमै । खोजेर ल्याएर सम्झाए पनि गुम्सिएर बस्न के मान्थे ! कुँजो मान्छेको जिउ र औंला त चटपटाउँछन् । ती हजुरबा त तन्दुरुस्त नै थिए । अरु-अरु दिन पनि लुसुक्क हिंड्ने क्रमले निरन्तरता पाएछ । साँचो अर्थमा जिन्दगी जिउने धुनमा कसैले अवरोध, छेकथुन गरेमा एउटा जीवनधर्मीले कसरी पो मान्दो हो र । ती हजुरबाले पनि जीवन चाख्‍ने क्रममा सानो परिधि तोडेका न हुन् !

मलाई त्यो वृद्ध दम्पतीले मोहनी लगाउँदै गयो । खासमा, म पनि घर-परिवारको लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने सोचसहित त्यही घरपरिवारदेखि नै टाढा रहेर कयौं वर्षदेखि यो सहरमा संघर्ष हो कि खै के गर्दै छु । वर्ष, दुई वर्ष, चार वर्ष चिप्लिंदै गए पनि अवस्थामा कुनै  फेरबदल देखेको छुइनँ । देखिने प्रगति र अनुभूति गरिने शान्ति दुवै म बाट टाढै छन् अझै । श्रीमद्‌भगवद्‌गीतामा कृष्णमार्फत ‘जे हुन्छ राम्रो हुँदै छ र राम्रो नै हुनेवाला छ’ भन्दै मान्छेले आफ्नो ठान्ने शरीर पनि आफ्नो नभएको सार दिए पनि यत्तिकै बसेर जीवन चल्दैन । अध्यात्मिक वचनमा हिंडेर त्यसको सोझो अर्थमा बग्दा चित्त बुझाउन पनि मुश्किल पर्छ । बेस्कन व्याकुल भएर दौडधुपमा रहन्छ चोला । फलको आश पनि लाग्छ । फलको आश लागिरहने र प्रगति-शान्ति नामका दुलही नभित्रने अवस्था कतिन्जेल रहिरहने हो जीवनमा, हेर्नु छ । गाउँमा बाबु, आमालाई एक्लै छाडेर सहरमा छोरा संघर्षको नाटक रच्न कतिन्जेल सक्छ, जाँच्नु छ । बाबु, आमाले गर्नुपर्ने एउटा कर्तव्य सकिएपछि घुमेर सन्तानले पूरा गर्नुपर्ने कर्तव्यको अर्को पाटो आउँदो रैछ । यो परीक्षा चर्को छ ।

काठमाडौंमा ‘बास’ पाए पनि  यहाँ बस्न नसकेर अत्यास मान्दै बुढियासँग विरक्त मान्ने ती हजुरबा बेलाबेला रुँदा पनि रैछन् । घर छाडेर फुंग उडेको साँघुरो सहरमा गुम्सिंदा पिलपिलाउँदा रैछन् । बुढाबुढी झापातिरै बस्ने भन्दै दमकमा एउटा घर बनाइदिन छोराहरुसँग आग्रह गर्दा पनि बन्ने कुनै छाँटकाँट देखिएनछ । घर बनाउने कुरा चंगा बनाए जस्तो सजिलो पनि थिएन ।  त्यसपछि झन् हरेश खाए होलान् बुढाले । हुन पनि उनको स्वाभाविक जीवनयात्रा सहरमा खुलेन ! हजुरआमा चाहिंले यो बसाइमा एउटा आँखाको मोतीयाविन्दुको शल्यक्रिया गराइन् तिलगंगामा । (उनको ‘ब्वारी’ का अनुसार, पोहोर साल मनकामना मन्दिर लगायतका ठाउँ घुमाउन लैजाँदा ६० हजार रुपैयाँ खर्च भो रे । यसपाली उपचारमा २० हजार ।) अर्को आँखाको शल्यक्रिया ६ महिनापछि गर्ने अनि चश्मा दिन्छु भनेको थियो रे डक्टरले । ६ महिना नआई शल्यक्रिया नै नगराई जीवनसखासँग बाटो लागिन् हजुरआमा । विराटनगरमा अलिक गाउँले परिवेशमा मन त्यसै रमाउँदा शल्यक्रिया गराउने कुराको मेसै नपाउलिन् कि ? बुढेसकालमा तगडा आँखा त के गरी पो देख्थिन् र ! आँखा धमिलो देखे पनि दुवै आँखाको शल्यक्रिया नहुँदा उनले चश्मा लगाउन पाइनन् ।

सद्दे आँखा हुनेले पनि संसार आखिर धमिलै त देख्छन् । किटानीसाथ त के नै भन्न सक्दा हुन् र !
एउटा-एउटा अनुमानको हेराइ । अनुमानकै स्पर्श र मजा-नमजा !

त्यो वृद्ध चखेवा जोडीले जीवनको उत्तरार्द्ध हाँसीखुसी काट्न पाओस् ।

काकाकुल !

भक्तपुरतिर यसै घुम्न निस्किएका थियौं । साथमा थिए सहकर्मी, कविमन तथा भक्तपुरकै रैथाने रुपेश श्रेष्ठ । बिस्केट जात्राको रौनक नियाल्ने उद्देश्य रहे पनि मेरो लागि भने भक्तपुर दरबार स्क्वायरतिरको सफर नै जात्राभन्दा कम आकर्षक थिएन, पहिलो पटक पुग्दै थिएँ त्यता । तर त्यो दिन जात्रा रहेनछ । बरु मानिसको  बलमिच्याइँ र अत्याचारका कारण रिसाउँदै गएको प्रकृतिको कुरुप अनुहारको साक्षी बन्यौं हामी । जात्राभन्दा कम प्रभावकारी थिएन त्यो कुरुपता । तर जात्राजत्तिको प्राचीन भने होइन ।

खडेरीले डामेको बन्दरगाह जस्ता ढुंगेधाराहरु, आफैं प्यासी बनेर ‘पानी… पानी’ भनेर तड्पिंदै मुख बाइरहे जस्ता इनारहरु अनि पानीको खोजीमा ओठ-तालु सुकाएर युद्धरत मानिसको झुन्ड ।  पानीको दुःखले आलसतालस बनेर इनार वरिपरि बल्छी थापिरहेका भक्तपुरेहरु धेरै ठाउँमा देखिए । त्यो दयनीय हाल देखेर हामी चुकचुकाउन सक्थ्यौं, चुकचुकायौं । काकाकुल सहरको तिर्खा मेटाउन नसके पनि तिर्खाले सुकेका रुखा मनहरुको तस्बिर पनि खिच्यौं । तस्बिरमा पीडाको खास गहिराइ र टापुको झलक खै के उत्रँदो हो र !

'कुसम्पादन'मा परेको एउटा लेख

आजकाल लेखाइ निकै कम भएको छ । लेखनमा कम समय जाँगर चलाएपछि उत्पादन पातलिने नै भयो । कम लेखिनुको कारण अब गुदीयुक्त र सार्थक कुरा मात्रै लेख्‍नुपर्छ भन्ने आत्मप्रेरणा र जिम्मेवार सोच पनि हो कि भन्ने लाग्छ । समय र अभ्याससँगै लेखाइको मात्रा घट्ने रै'छ । दुई साताजति अघि श्यामल दाइको एकल कविता वाचनको कार्यक्रममा बागलुङ जाँदा कवि दाजु अभय श्रेष्ठले भन्नुभएको कुराले लेखनको क्षेत्रमा लागेका अधिकांशलाई छेड हान्दै सतर्क बनाउँछ ।

धेरै लेखेर छिटै सर्वत्र छाउने महत्वाकांक्षासहित आजका धेरै कवि/लेखकहरुको विशेषता जस्तै बनेको 'भेलबाढी लेखन'को समस्याबारे दाइले भनेका थिए, 'बाख्राले बड्कौंला निकाले जस्तो लेखेर काम छैन । अहिले धेरैको लेखाइ बड्कौंला जसरी आइरहेछ ।' लेखनको आरम्भिक समयमा बड्कौंला सबैले निकाल्दा हुन् । मलाई धेरैअघि लागेको कुरा दाइले उपमा जोडेर भनेका थिए । बड्कौंला कोटिको लेखनलाई सम्हाल्ने नाममा कतिपयलाई कब्जियत नै पनि हुँदो हो । तर, नकाम गर्नुभन्दा आराम गर्नु नै वेश हुन्छ । कागज र वनजंगलको संरक्षणभन्दा पनि पाठक-समाजको सम्मानका लागि यस्तो आवश्यक हुन्छ ।

अरबौं मान्छेहरुमा…

विरही गीतहरुमा भन्दा तीव्र रुपमा आजका मान्छेको चित्त दुख्ने गर्छ । यस्तो लाग्छ, चित्त दुख्नैका लागि हो । गलामा गाँठिएर प्याकप्याक हुने गरी अलल्लिन आउने भक्कानो सबैले कुनै न कुनै समयमा नापेको हुन्छ ।

तपाईं सानो छँदा आफूले किनिमागेको जुत्ता बा-आमाले नल्याइदिंदा खुबै चित्त दुखाउनुहुन्थ्यो । त्यो दुखाइ नयाँ जुत्ता लगाउन नपाएरभन्दा बा-आमाले आफूलाई माया नै नगरेको अर्थ्याएर बढ्ता बिझ्ने गर्थ्यो । होइन र ? अझ घरदेखि अलिक पर बा वा आमाको पछि लतारिंदै हिंड्नुपर्दा तिनको साथमा रहन पाउँदाको खुसीलाई अर्कै पीरले उछिन्थ्यो । प्याउले बनेर तपाईं पट्यारलाग्दो हिंडाइको मर्म बुढाबुढीले नबुझेको भनेर मुर्मुरिनुहुन्थ्यो । मुर्मुरिनलाई आफ्नो मान्छे चाहिन्छ । दङ्ग्याउँदै तर्किनका लागि पनि आफैंलाई हेर्दै कोही आइरहेको हुनुपर्छ । आज कसैलाई हेर्नुपर्ने ठाउँमा तपाईं आफैं हुनुहुँदो हो । प्याउलेपनको मार खाने अचानो बनिरहनुभएको होला । चक्र हो । घुम्दै आउँछ र च्वास्स रेट्छ पनि ।

जीवन ‌= Life

केही समययता कोठा सरेको छु सहरको बीच भागबाट किनारातिर । गोठाटार गाविसमा पर्ने काँडाघारीमा गाउँकै बसाइ जस्तो आनन्द चाखिरहेको छु । गुम्म सहरबाट खुला फाँट भएको गाउँ उक्ले जस्तो । तर, यो गाउँ पनि नगरोन्मुख छ । दिनानुदिन थपिंदै गरेका घरको संख्या हेर्दा यो ठाउँको नाम काँडाघारीबाट अब ‘घरबारी’ राख्‍नुपर्ला जस्तो देखिन्छ । पहिले स्याल दगुर्ने अनि काउली र साग फल्ने बारीभरि घरैघर ठडिएका छन् । नयाँ घर नथपिएको अवस्थामा पनि बनिसकेको घरमाथि तला थप्ने उत्कण्ठासहित छडको सिङ र जुरो पलाएका हुन्छन् (वरिपरिका अकाशिएका घरहरुले चुनौती पनि त बेस्मारी दिन्छन् !) । र पनि काठमाडौं सहरको अगाडि गाउँ नै हो यो ।  अफिस रहेको तीनकुने कटेर नयाँ वानेश्वरतिर लाग्दा हाटबजार भर्न सहर पसे जस्तो भान हुन्छ । आजकाल हत्तपत्त ‘सहर’ पस्न छाडेको छु । साथीभाइसँगको सम्बन्ध नवीकरण गर्ने तलतलले मात्रै बेलाबेला तान्ने हो । प्रायः गाउँमै मन भरिन्छ ।

कान्छा कविको जेठा कविता

साहित्यको बजार विस्तार हुँदै जाँदा पछिल्लो समय बजारको उपभोग्य वस्तुसरह बन्न थालेको छ साहित्य । बजारको निर्देशन र फर्माइशअनुसारको लेखन र पाठक नामको उपभोक्तालाई लट्ठयाउने गरी आकर्षण छर्ने अहिलेको होड त्यसैको उदाहरण हो । यही क्रममा हाम्रो साहित्यले बजार हल्लाको रूप पनि लिएको छ । तर, अधिकांश आधारबिनाका यी होहल्लादेखि पर शान्त र उपेक्षित कुनोमा फुट्ने गर्छ साहित्यको खास बीज । त्यस्तै बीज लिएर यसपटक देखिने भएर आएका छन् अनुज पुस्ताका कवि छम गुरुङ  । २४ वर्षे ठिटोको कविता किताब 'पोर्टर बा' का कविताहरू पढ्दा समकालीन कवितालेखनमा उनको हस्तक्षेप एक कदम अघि बढेर कुम मिलाउने खालको देखिन्छ । 'पोर्टर कविताहरू'को भारीले धेरैलाई किच्न सक्छ । यस हिसाबले कान्छो पुस्ताको कविको जेठोजाग्दो कविताहरू लाग्छन्, छमका कविता ।

अलिखित डायरी

गुनासो र आरोपको जोर मुठी उचाल्ने ए हजुर,

छक्कै पो पर्छु तिम्रो मुठी खानुपरेर

मैले प्रेमको नाममा

एक अक्षर कोरिनँ ?
कुनै प्रेम कविता लेखिनँ ?

फुर्सद पो कहाँ भयो र !

प्रेम गर्दै व्यस्त भइयो

तैपनि
प्रेमका नाममा केही लेखेन भन्नु
कवि होइन भन्दै बरबराउनुको सीमा हुन्छ नि मेरो हजुर
जस्तो कि म केही पनि होइन

तरंगै तरंगको  सुरुङबाट घस्रँदै आएर
मुटुले मुटुमा लगाइदिएको रातो ल्याप्चे बिर्सियौं ?
चुम्बनको बाढीले
ज्यानभरिको ल्याम्पपोस्टमा दगुरेको करेन्ट
मुहारमा बलेको दूधिलो चिम
सप्पैसप्पै भुल्यौ ?

अब पनि कसरी भन्न सकेको
एक अक्षर लेखेन प्रेम !

माफ गर्नू ए हजुर,
प्रेम नगर्नेहरुले अक्षरमा पोखेको मुटुमा
म देख्छु - पानको पात बनाउने कालिगढी कला मात्र ।

केही टुक्रा

तापमान

पसिनाले नुहाउँदा पनि
शीतल हुन नसकेको यो जुनी !

पिंजडा

राप र तापको आहारा लिंदै
सूर्यको हातमा झुन्डिरहेछ पृथ्वी
यो गोलघर वरिपरि फन्का मारिरहेछन् सबै 
रिंगटामग्न छ समय ।

पाठशाला, वर्तमान र भविष्य

केही छिपछिपे याद छन् स्कुले दिनका । तिनै छिपछिपे यादमा छोपिएका दिनका असरले नै हिंडाइरहेछ जिन्दगीमा । एक मानेमा, स्कुल चराको गुँड र विद्यार्थी बचेरा जस्तो लाग्छ । अज्ञानी अवस्थामा हामी आँखा टालिएका र पखेटाका नाममा कुरकुरे हाड मात्र भएका बचेरा हुन्छौं । समय क्रममा हाम्रो आँखा खुल्दै जान्छ, पखेटा उम्रन थाल्छ र एक दिन त्यो गुँड छाडेर उच्च शिक्षा र आत्मनिर्भर बन्ने नाममा उडेर टाढा पुग्छौं । यस्तै एउटा उडानमा हुत्तिएर म उदयपुरबाट कान्तिपुरी नगरीमा पुगेको छु ।

उफ्रँदै, खेल्दै पढेको श्री जनज्योति माविले हाल आएर उच्च माविमा फड्को मारेको छ । भवनहरू पनि पहलमानलाई बिर्सने गरी भीमकाय भएर ठडिएका छन् । तर चारकुने चौरको क्षेत्रफल भने उत्रै र उस्तै छ स्कुलको । त्यो सीमित आँगनबाटै बरु कयौं छात्रछात्राले फराकिलो भविष्य तन्काउँदै आए । त्यो क्रम जारी नै छ । कयौं पैंतालाले माडिने स्कुलको आँगनमा आफ्ना लालाबालामा आशीर्वचन छर्ने बीज हुँदो रहेछ क्यार ।

सिंहदरबार संग्रहालय

सिंहदरबार  दरबार कम र सिंह बढी जस्तो
तर्साउँछ बारम्बार

सीसी क्यामेराको बन्दुक तेर्स्याउँछ  
हरेक अनुहारमा अपराधी खोज्छ -
ओइ फल्ना-फल्नी, तिमीमाथि मेरो निगरानी छ !!

आफू जस्तै संशकित साथी  खोज्दै फगत हेरिरहन्छ
कहिले सालिकको आँखाले हेर्छ
कहिले मालिकको आँखाले हेर्छ
बुझ्छ, बुझपचाउँछ

शान्ति प्रक्रिया भाँडिन्छ !

सर्वत्र शान्ति र सहमतिको चर्चा छ । यो समयको नेपाली हिट फिल्मको नाम यस्तै केही हुनुपर्ने – ‘शान्ति अफ थ्री ब्रदर्स’, ‘सहमतिले लौ न सतायो’ । शान्ति र सहमति, सुन्दा मीठो कुरा । तर धेरै सुनेपछि अघाइँदै जाने ! हामी यो बेला शान्ति र सहमतिको व्याख्या मात्रले पनि सन्तोषम् परम् सुखम्‌को अवस्थामा छौं । श्री सन्तोषी माताको कृपा परे जस्ता हामी नेपाली ! 
यतिबेलाको यही शान्तिको सर्वप्रियता र महत्तालाई तीन टुक्रामा जोखाना हेरेको छु :

प्रधानमन्त्रीको शान्ति

अफिम रोप्न निश्चित रुपमा फूल फाँडिन्छ यहाँ
हाम्लाई लाइराछ मर्नुअघि नै मान्छे गाडिन्छ यहाँ
अलि बिस्तारै कपाल कोर न ए हिसिला मैचा,
चायाँ झर्छ अनि शान्ति प्रक्रिया भाँडिन्छ यहाँ !

राष्ट्रपतिको आत्मशान्ति

भात के थपिन्छ र, त्यति म्याद थपिन्छ जिन्दगीमा
परामर्शको धपेडीले जाडोमा गर्मी खपिन्छ जिन्दगीमा
भैंसीदेखि कुर्सीसम्मको आसनले यस्तो आदत बनायो,
लोक नै डुबे’नि लोकतन्त्र लोकतन्त्र जपिन्छ जिन्दगीमा ।

जनताको महाशान्ति

कोही टाउकाको मोल तोक्नेलाई ठटाउने भन्छन्
कोही पुरानो घाउ व्यर्थै किन कन्याउने भन्छन्
कसको कुरा सुन्ने अनि कसको कुरा मान्ने अब,
कोही चाहिं देश बेचेर राष्ट्रियता भित्र्याउने भन्छन् ।

‘ब्ल्याक एन्ड ह्‍वाइट जिन्दगीमा रङ बेचिरहेका छौं’ - राजवल्लभ

केही समयअघि नेपाली फिल्मका आशलाग्दा नायक राजवल्लभ कोइरालासँग भेट्ने मेसो मिल्यो । बहाना थियो - विदेशबाट निस्कने एउटा नेपाली पत्रिकाको लागि अन्तर्वार्ता गर्ने । अन्तर्वार्ताका लागि जानुअघि जय नेपाल हल पुगेर उनले अभिनय गरेको ‘अपवाद’ हेरें । युवा निर्देशकको प्रयास प्रशंसनीय नै लाग्यो । वर्षौं निश्चित आकारप्रकारको टापमा खाँदिएर बसेको नेपाली फिल्मको खुर एकैचोटि विस्तार हुने अपेक्षा गर्नु मिल्दो कुरा पनि होइन । एक समय नेपाली फिल्मको पर्याय बनेका राजेश हमालको धङधङी र ढर्राबाट बिस्तारै मोडिंदै छ फिल्मक्षेत्र । मोडिने क्रममा संक्रमण पनि पक्कै देखिएको छ । पढेका बौद्धिक नायकमा दरिए पनि पर्दामा त्यसअनुसारको छनक नभएका राजेश हमाललाई किन महानायक भनिन्छ, थाहा छैन । उनका धेरै फिल्म हेरियो । कुनैको छाप पनि मनमा छैन । फिल्म राम्रो बन्नु-नबन्नुमा कथा, पटकथा र निर्देशकीय कौशलको कुरा भए पनि दिइएको भूमिकामा त कलाकार (यदि हो भने) को केही न केही  खुबी देखिनुपर्ने हो । तर महानायकको हरेकजसो फिल्ममा उस्तैखाले गर्जन मात्रै सुनियो  ।
बरु राजवल्लभ जस्ता केही नयाँ कुरा दिऊँ भन्ने सुझबुझसहित आएका युवामा भर लाग्छ । यसैले नेपाली फिल्मको दिशा बदल्न युवा पुस्ताले बोकेको नयाँ कम्पासबारे जान्न उनैसँग कुरा गर्ने भइयो  । ‘पर्खिबसेँ’ फिल्मबाट नेपाली फिल्मक्षेत्रमा डेब्यु गरेका राजबल्लभ छोटो समयमै चल्तीका नायकमा दरिन सफल भएका छन् । कलेज अफ फिल्म स्टडिजको पहिलो ब्याचका उत्पादन उनी चिन्तनशील र सुझबुझ भएका कलाकार  मानिन्छन् । पोखरामा चार वर्षसम्म एफएममा कार्यक्रम समेत चलाएका रहेछन् उनले ।
ललितपुरको एउटा क्याफेमा उनी फरासिलो रुपमा प्रस्तुत भए :