कम्ता साहसिक कर्म होइन त्यो । कसरी गर्ने त्यत्रो साहस ? मानौँ कुनै महान् तपस्या हो । एउटा जोखिम नै भने हुन्छ यसलाई । पुस्तक प्रकाशनको कुरा सोच्नासाथै वनढाडेले कुखुरा झम्टिए सरि यस्तै प्रश्नहरूले भुत्ल्याउँछन् मलाई । कतै साथीभाइले करकर गर्छन्, “अब त धेरै ढिला भयो, यसो एउटा फ्याँके हुने नि ।” शुभेच्छुकले झकझक्याउँछन्, “अझै निस्किएको छैन, लौ है अब त तात्नुपर्यो ?” म घाइते खरायो झैँ हत्त न पत्त विभिन्न उपाय लगाएर बहानाको झाडीभित्र पस्छु । हुन पनि लेखनकर्म (कर्म चाहिँ यो हो है, टेबलमा बसेर झोक्य्राउने विद्या मात्र होइन) थालेको एक दशक भइसक्यो । विद्यालय बेलादेखिकै आलोकाँचो समयसमेतलाई जोड्ने हो भने यो अवधिले अझै डिग्री हान्छ ! तर कहाँ कीर्तिमानधारी हुनु छ र हिसाबकिताबमा उक्सिएर ? र पनि हिसाबै गर्ने हो भने यो अवधिमा घटीमा पनि दुइटा किताब त निकालेर साहित्यिक बायोडाटामा बकाइदा लेख्न हुन्थ्यो ! :) तर ताक परेन, अझ भनूँ न, आफूलाई त्यो साहस नै आएन । अथवा आफू अलि अजङ्गकै रूख परियो कि क्या हो, साहस नामको त्यो पिउसे कमिला उक्लिनै सकेन !
कति-कति भर्खरका भाइ-बहिनीले किताब छापिसके, सात वर्ष पनि साधनामा नभिजेकाहरूले सात वटा किताबको ताँती लगाएर उछिनिसके भनेर फत्र्याकफत्र्याक हुनु पनि भएन । सक्नेले नै त गर्ने हुन् । यसमा कति वर्ष कतिले साधना गरे, कतिले फोकटमा चोरचारमा रात कटाए र कति आलाकाँचाले हौवामा किताबी रकेट उडाए भन्ने कुराले के माने राख्ला ? किताब निकाल्नु आफ्नो बर्कत भएर पनि पुग्ने कुरा होइन, यो खास त अरूमा निर्भर हुने कुरा हो । किताब निकाल्ने तयारी अवस्थामा आफू रहेर मात्र कहाँ हुनु र, तँ तयार भइस् है भनेर मनोवैज्ञानिक टाँचा लगाएर अपेक्षाको स्वर भर्ने त समाजले नै हो जस्तो लाग्छ । एउटा अप्रत्यक्ष दबाब भनूँ न !
फेरि प्रकाशित किताबले समुदायमा के-कति हर्कत देखाउँछ, किताब प्रकाशनको अर्को छेउ यो कुरामा पनि गाँसिएको हुन्छ । यो प्रश्नसँगै किताब के का लागि निकाल्ने भन्ने ठिहीले मुटु कमाउँछ । एउटा लेखक र सर्जकले आफ्ना कुराहरू बाहिरी दुनियाँसम्म प्रसार गर्ने लोभ पालेको हुन्छ । यसै कुरा उसको तृप्ति लुकेको हुन्छ । त्यो लेखाइमा विश्व हल्लाउने तागत रहेको होस् वा एउटा मुटुमा चस्का हान्ने मामुली मर्म होस् । समाजको लागि लेख्ने भनेर छाती चौडा पारे पनि लेखकले पहिले त आफ्नै मन र मगजको तलतल मेटाउन लेख्ने हो । तब मात्र गहिराइको स्वर फुक्छ । नलेखेसम्म सकसकले पिरोल्छ, नशाको अम्मलीलाई कक्कडको धुवाँ नपुगे झैँ ।
मेरा कतिपय साथीहरू छन्, मैँ जस्तो साहस गर्न नसकेका । जो सोच्छन्, आफ्नै खर्चमा किताब निकाल्नुको के अर्थ, र मजा पनि के नै ? किताब नै तयार परेपछि त कोही प्रकाशक होस् अनि पो 'किताब प्रकाशनमा आयो' भन्नमा पनि तुक मिल्छ भन्ने सोच राख्ने तिनको एक स्तरको व्यावसायिकता पनि कसोकसो मन पर्छ मलाई । अनि कतिपय सोच्छन्, किताब निकालेपछि त्यस्तो के हुन्छ र निकाल्ने झन्झटमा फस्नु ? किताबको थान गन्ती गरेर लेखकको स्तर निर्धारण हुँदैन भन्ने तिनको सोचाइप्रति पनि सम्मतिको शिर झुक्छ । मेरै छिमलमा कुम मिलाएर साहित्यिक कर्म गर्ने केही अनुज अनुहारहरू छन्, तिनको किताब पल्टाउँदा यस्तो लाग्छ – यो किताब त बरू ननिस्किएकै भए वेश हुनेथ्यो । (यसो भन्नुमा मेरो अहङ्कार लुकेको हुन्न, बरु भाषिक-साहित्यिक प्रेमका कारण यस क्षेत्रमा केही राम्रै होस् भन्ने आग्रहभावको भूमिका होला ।) ती प्रति मेरो सद्भाव-शुभेच्छा नहुने होइन, भरपूर हुन्छ । त्यही भएर त त्यस्तो किताबको मुख देख्नु नपरोस् भन्नेमा म निर्धक्क सोच्न सक्छु । आफूले किताब छपाउने ल्याकत नराखे पनि छपाउनेहरूले गतिलै चिज दिऊन् भन्ने चाह राख्नु पाप पक्कै होइन ।
तर सोझै मुख फोर्न भने सक्दिनँ, कतै तिनको कलिलो रहर कहिल्यै नलेख्ने गरी नभाँचियोस् । र कहिलेकाहीँ डर लाग्छ – तिनको रहरको भीडमात्र यसैगरी उर्लिरहँदा साहित्यमा कच्चा लेखनको विकृत स्वरूप मात्र त जम्मा हुने होइन ? यस्तो डरको ठेक्का मैले लिनु पनि आवश्यक नहोला । तिनको लेख्ने हक पनि स्वतन्त्र छ आफ्नो ठाउँमा । तर मेरा ती अनुजहरूलाई एउटै कुम जोडेर हिँडिरहेको मेरो पुस्ताले नभने कसले भन्ने ? साहित्य र कलाको बारे के राम्रो भइरहेछ, के नराम्रोले जकड्याइरहेछ भन्नेमा हामी यही क्षेत्रमा रहेकाहरूले चर्चा नगरे कसले हो गर्ने ?
अर्कोतिर, आफ्नै रहर र तृप्तिका लागि लेख्न सुरु गरेपछि आफूलाई कसैले चासो दिएन, प्रकाशनबारे खोजीनीति गरेनन् भनेर राज्य वा कुनै स मूहको भूमिकाको अपेक्षा गर्नु पनि आफैँमा बेफ्वाँकको कुरा लाग्छ ।
आत्मप्रकाशनको रन्थनीले आफू वा समाजकै लागि लेखे पनि आफ्नो प्रतिभाललाई जगाइराख्ने, संरक्षण गर्ने जिम्मा त आफ्नै हो । सके आफूलाई हौस्याउने, फलाउने र नसके काम्रो कसेर बस्ने । हो, राज्यले विकास-निर्माणको क्षेत्रमा जस्तै बौद्धिक फाँटमा पनि केही प्राथमिकता निर्धारण गरी व्यवस्था गर्नु उसको दायित्वभित्र पर्नुपर्ने कुरा हुन् । तर गैंडामाथिको प्रहार त्यो गैंडालाई लुतो न कन्याइ भइरहन्छ भने ' श्री दयनीय माननीय' भन्नुभन्दा बढी केही गर्न सकिन्न ।
यस्तोमा, पुस्तक प्रकाशनको साहसिक आरोहण विफल भइरहन्छ भने पनि आफ्नै गोडा बल्ढ्याङ खाएर हो । कसलाई पो दोष दिनु र ?
