क्रान्ति

आन्दोलनपछि आन्दोलन र जेलिएको राष्ट्रिय राजनीतिको ऐना हेर्दा यस्तो लाग्छ, सङ्घर्ष र टकरावकै भुङ्ग्रोमा जल्ने भूमि रहेछ यो देश । गृहयुद्ध र भयानक हिंसाले थिलथिलो बनेका कतिपय देशहरूको अवस्थासँग तुलना गर्दा सन्तोष मान्नुपर्ने होला । तर पाएको अवसरलाई समात्‍न नसकेको स्थिति देख्दा भने उतिबेला आशाले बलेका मनहरू पक्कै हतास भएका छन् । राजशाही सत्तालाई धुलो चटाएर जनताको प्रत्यक्ष सहभागिताबाट संविधानसभामार्फत लोकतान्त्रिक संविधान बनाउने ऐतिहासिक उपलब्धिको गाँस पनि कुन बेला गुम्ला भन्ने त्राहि मात्र बाँकी छ यति बेला । एकल राजको होडबाजीले मुलुकलाई अस्थिरता र यथास्थितिको बन्दी अवस्थामा राख्दा कत्ति पनि ग्लानि र पीडाबोध छैन नेतृत्व वर्गमा ।

केही समय अघि ब्लगस्ट्रिटका रुपेश श्रेष्ठजी र मैले एउटा सोच बनाएर संविधान लेखन कार्यमा दबाबका लागि 'Mission Poetry’ काव्यिक अभियान सुरु गरेका थियौँ फेसबुकमा । नेताहरूको पेच खुस्किएको चाला र राजनीतिको नौटङ्की देख्दा त्यो अभियानलाई उत्कर्षमा पुर्‍याउने त कता-कता, निरन्तरता दिने जाँगरसम्म पनि हरायो । ‘कविता लेखेर केही हुन्छ’ भन्ने हाम्रो जोस र विश्‍वासको अगेनुमा संविधानसभामा सहभागी जन्तुहरूको चिसो व्यवहारले ओस भरिदियो ।

शङ्काको घेराकै बीच कतिपय सर्वसाधारणहरू यी नेताहरू यस्तै हुन्, बेला घर्किउन्जेल झगडामा बरालिन्छन् र अन्तिम समयमा भए पनि साट्टसुट्ट मिलेर सहमति गरी काम पार लगाउँछन् भन्ने तर्क पनि राख्छन् । हालैको चिया गफमा पनि अफिसका सहकर्मी सञ्चारकर्मी दाइहरू यस्तै कुरा राख्दै थिए । संविधान त बन्छ भन्ने तिनको आँखाचिम्ली विश्‍वास थियो । हुन पनि हो, हतारमा लतार गर्ने त नेताहरूले नेपाली संस्कारकै रुपमा स्थापित गर्दै आएका छन् । फुर्सदमा रडाको र हतपतमा थामथुम गर्ने अघोषित साझा रणनीति छ सबै राजनीतिक दलको । राजधानीमा हालै दर्जनौँ रेडियो र प्रायजसो टेलिभिजन च्यानलहरूले प्रत्यक्ष प्रसारण गरेको खुला रुपमा आयोजित ‘निर्णायक बहस’ कार्यक्रममा सहभागी प्रमुख तीन दलका शीर्ष नेताहरूले पनि हामी विवादकै पारखी हौँ भन्ने छनक दिए । निर्णायक बहस के हुनु, निर्णायक मतभेदहरू भने प्रकट भए, मानौँ निर्णायक तहमा सहमतिको द्वार नै खुला छैनन् ।

संविधान निर्माणको रनभुल्ल अवस्था, जनतामा व्याप्‍त निराशा र भय, त्यो बलिदानीको मैदानी चक्र लगायतका विविध पाटो सम्झिँदै एउटा कविता लेखेँ । देशको भ्वाङ परेको भद्रगोलता जस्तै यो कविता, 'क्रान्ति' शीर्षकमै  :

 भयग्रस्त सडकमा
लगायो कसैले कुचो
लखेट्यो बाटै फुक्ने गरेर
हुलमुलमा हामीले छाड्यौँ चप्पलहरू
छाड्यौँ दालमोठ-चिउराको पोका
बोतलको अन्तिम घुट्को पानी

हामीले पैँताला त छाडेनौँ

तातेको रगत
जोडजोडले उम्लिँदा
सिङ तिखार्दै हतियारको
आउँछन् उनीहरू
हामी बढ्छौँ
हाम्रो सपना तिखार्दै
सपनाकै जुग पुरानो धारले लड्छौँ

धन्न छ -
उही बासी सपनाहरूको घान

जाँतो जस्ता रहेछन् यी आँखाहरू,
हामीले स्वप्निल घेरोमा घुमाइरहृयौँ

देशले त पाल्ने रहेछ
कुनै न कुनै मुकुट र ताजहरू
हामीलाई पाल्छन् चौतारीको काख
पीपलबोटनेरको आन्दोलित कुनो

फन्का मारिरहन्छौँ लगातार :
एउटा आन्दोलनको सुरुवात !
अर्को आन्दोलनको समाप्‍ति !!

यी क्रान्तिहरूको सर्कसमा
भन्नुस् साहुजी,
हामी कतिन्जेल रहने
तालिमप्राप्‍त जनावर ?

फेस(न)बुक : फास्टफुड चोकमा अधमरो भोक

“हामी फेसबुकमा जोडिएका रहेनछौँ है अझै !? क्या बोर !”,

किबोर्डमा औँला जोत्दै ऊ फेसबुक साथी बन्ने मेरो  अनुरोधको सूचना देखेर थकथकी मनाउमा भुतभुतायो ।

हुन पनि सँगै एउटै कार्यालयमा काम गर्छौँ, र पनि फेसबुकबाट बाहिरिया रहिरहेका ! कहाँ पो चित्त बुझ्थ्यो र ? मानौँ हामी दुई यतिका समय फेसबुकइतर सरसङ्गतमा रहुन्जेल हामीबीच भेट भएकै थिएन । हाम्रो सम्बन्ध जलपमा मात्रै खोस्टिएको थियो, गुदीमा झ्याङ्गिएकै थिएन !

सामाजिक सञ्जालको फैलिँदो आकर्षणसँगै समाजिक व्यवहारको आदानप्रदान खुम्चिएर ‘भर्चुअल पाथ’ मा कैद हुँदै गएको छनक मिल्छ । देख्‍दाखेरि अझै सामाजिकता फस्टाएको देखिन्छ । बोलचाल, घनिष्‍ट सम्बोधनको साटफेर र सोहोरिएको हुल देख्दा यस्तो सामाजिक व्यवहार अन्यत्र कहाँ सम्भव हुन्थ्यो होला वास्तविक भू-दुनियाँमा भन्ने लाग्छ । तर जे छ दुनियाँ फेसबुक नै छ भन्ने मनस्थितिले जरो गाड्दै गएको छ एउटा शिक्षित पुस्तामा । फेसबुक बाहिरको समाज तिनको अघोषित गैरसमाज हो । बाटिएर, खाँदिएर फेसबुकलगायतका सामाजिक सञ्जालका पुस्ता यिनकै भूमरीमा घुमिरहेर एउटा संसार रचिरहेका देखिन्छन् ।  फेसबुकमा जोडिए भने अब बल्ल एक भइयो जस्तो अनुभूतिमा मक्खिने, कसैले ‘रिमोभ’ गर्‍यो भने मन कुँढिने र चित्त दुखाउने घटना बन्ने ।  “आइन्दा पख्लास्, तँलाई अबदेखि पित्को गनूँला” भन्ने प्रतिशोधको ज्वरो उम्लिने । आफ्नो भित्तोमा कसैले नचियाए, कमेन्टको वर्षा नगरे आह्रिसले पैतालासम्म रन्किने !

कतिपयको कतिपयसँग कस्तो हुने भने प्रत्यक्ष भेट भइरहने भए पनि बक्क एक वचनसम्म पनि बोलचाल नहुने तर फेसबुकमा कमेन्ट र च्याटको फोहोरा छुट्ने । यस अर्थमा फेसबुक मध्यस्थकर्ताको रूपमा पेस हुने । पहिला लमी, मध्यस्थकर्ता  चाहिन्थ्यो कुरो एक पाखादेखि अर्को पाखामा चुहाउन, अब फेसबुकको भित्ता नै काफी छ । हालसम्म सुनिएको छैन, तर एक दिन यो कुरा सुनिएमा अचम्म नमाने हुन्छ:  ‘फेसबुक लमी’का कारण फलानो र फलानीको बिहेबारी ! प्रविधि नै पिता भएको छ यो समय । प्रविधि हाम्रो सहयोगी भएको छ कतिपय हिसाबमा, सहजता थपिदिएको छ दिनचर्यामा । कति सुदूर भूमिलाई मुठीमा ल्याएर कब्जा गराइदिएको छ । तर कुनै बेला भने यसले मानिसलाई दास बनाए जस्तो पनि प्रतीत हुन्छ । पिछलग्गु बनाएर । सहयोगी साधन होइन, अलमलको रोटेपिङ जस्तो !

हुँदाहुँदा एकदिन कस्तो समय आउला भने, फेसबुकमा साथी भएन भने त्यसले आपसी सम्बन्धमा साथीकै मान्यता नपाउला जस्तो ।

फास्टफुड संस्कृतिको दह्रो पकड प्रविधिको घाँटीसम्म जेलिँदै गएको छ । आजै, अहिल्यै, यति नै खेर केही तपाईँ अभिव्यक्त गर्नुस् (चाहे कसैलाई गाली, गुनासो वा स्याबासी) र बदलामा तपाईँको त्यो अभिव्यक्तिप्रति प्रतिक्रियाको ओइरो लाग्छ झटपट । र यो तीतो सत्य पनि छँदैछ, तुरुन्तातुरुन्तै त्यो तपाईँको कुरा धमिलो भइहाल्छ, मूल्यहीन एवं मरेतुल्य बन्छ । अब खाँचो पर्छ – तपाईँले फेरि कुनै नयाँ विषय छर्नुस् बहस वा मनचिन्ते मुरली बजाउन नै सही । हतारमा मान्छेहरू हुर्रिने विचार, मन्तव्य र क्रिया-प्रतिक्रिया साटफेर गरेर लाखापाखा लागिहाल्ने यस्तो सञ्जालमा तपाईँले गम्भीरता र गहिराइको एकोहोरो वेग खोज्नुभयो भने निराशा मात्र हात लाग्छ । तपाईँ डुब्नुस् र उत्रिनुस्, बस् । पौडिने बरोबर पानी यहाँ उपलब्ध नहुन सक्छ तपाईँको लागि ।

फास्टफुडको हतपते आनीबानीले लखेटिएको यान्त्रिक जीवनचर्या छ भने मेल खान्छ यो संसारमा तपाईँको रहनसहन । अहिले नै मकै पोल्यो, छोडाउँदै खायो र खोया मिल्काएर अर्कोतिर लाग्यो । हतारको रफ्तार बेटिकाउ हल्लादार चर्चाले पनि ठाउँ पाउँछ यहाँ । हुन त टिकाउ कुरा यतिखेरको समयमा के छ र ? अस्थिर राजनीतिमा कतिखेर कसको गुट-उपगुट बन्नेदेखि टोल-समाजमा कसको आयुको टापु छोपिन कति पानी बाँकी बचेको छ केही निश्‍चित छैन । र पनि क्षणभरकै हिसाबमा हेर्दा पनि अहिल्यै बोल्यो, छिल्लियो, टाउको दुखायो, भँडास पोख्यो र बिर्सिहाल्ने मञ्चको काखमा हामी टुहुराहरू लरखराउँछौँ । एउटा फेसन जस्तो आरोह-अवरोस, जसको कुनै उचाइ छैन र पनि हिँडाइको रफ्तार अविरल छ । र भोको मन लिएर गहिराइको यात्रामा हिँड्नेहरूलाई यो फास्टफुड चोकले दिन त धेरै थोक देला, भोक मेट्ने ठोस हार्दिकताको पुञ्ज भने दिन सक्दैन ।

मेरो फेसबुक-सफरको भुक्तमान यही हो । जुन आफू र आसपासको सरसङ्गतिका अनुभूतिहरू टिपेर हेर्दा यस्तै चित्रमा उत्रियो । रम्नेहरूलाई र आफ्नै अतुल्य महकमा सामाजिक सञ्जालको उचाइ नियाल्नेहरूको आफ्नै विचार हुन सक्ला ।

भाँडाकुटी स्वाहा !!

धेरै नयाँ अनुहारसँग जम्काभेट हुन्छ यात्रामा । कोही हेराइमै पार हुन्छन्, (कसैलाई त देखे पनि नदेख्यै हुन्छ ।) कोहीसँग भने लामो सङ्गति चल्छ । कस्तो भने, यो उर्वरा समयमा जिन्दगीको सङ्घर्षमयी बतासमा हुत्तिँदा बरू घरपरिवारसँग हाम्रो दूरी छिप्पिन्छ, अन्य अनुहारले भने झन्-झन् निकटमा पार्दै लैजान्छ । मान्छे खल्तीमा अँट्दैन–टिक्दैन र मात्रै,  नत्र यात्राको एउटा मोडको बिसाउनीमा हेर्दा  आफूभरि मान्छेहरूको समुद्र भरिएको हुनेथ्यो होला । धन्न मान्छे बग्दै जाने भेल हो, छुट्दै जाने रेल हो !!

तर समय कस्तो छ भने, हावाको तहभन्दा पनि पातलो छुवाइ लिएर कोही आउँछ र उसै गरी हराउँछ झट्टै । मानौँ घर पछाडिकै करेसामा फलेको छ मुला, उखेल्यो, पुछपाछ पारेर खायो र सकिहाल्यो । जागिर नखाँदै अवकाशपत्र बुझे जस्तो ! यस्तो निकै हुन्छ दैनिकीमा । फास्टफुड कल्चरको प्रभाव यस्तै यस्तै होला । एउटा साथी थियो भीमेन्द्र, बिहेपछि पनि यसरी अहिले जस्तै नियमित उठबस हुन्छ भन्थ्यो ऊ । बेलुकीपखको बसाइमा हामी साहित्य, देश र भावी  जीवनबारे विषयमा गम्भीर वार्ता गर्थ्यौँ । हाम्रो भेट ‘गफ’ मा कहिल्यै सीमित भएन । तर एउटा साउतीसम्म नगरी अरबी भूमिमा भासियो, जानुअघि ‘गएँ’ सम्म नभनी । बिहे गर्‍यो, भागी, भकुल्ले छोरो जन्मायो आफू जस्तै । तर बिहेअघिको मित्रता कायम गर्न सकेन ।

यो भर्खरैको ‘सकेन’ शब्द पनि कति उपयुक्त भयो होला, मित्रता टिकाइरहनु उसको सामर्थ्य अन्तर्गतको कुरा थियो कि टिक्नु समयको लेखा थियो !? आखिर छुट्यो सम्पर्कको पुल । कम्युटर कहिल्यै नचलाएको उसले अब कतै सोधखोज गरेर अनलाइन सम्बोधन गर्ला भनेर भर छैन ।  भाँडाकुटी खेल जस्तै ख्यालख्यालको पकाउने, चिउँडोमा गाँस पुर्‍याएर ‘चिउचिउ’ ओठ बजाएर खाए जस्तो गर्नुपर्ने बालापनको खेल सँगै स्वाहा भए झैँ लाग्छ कतिपय कुरा । साथीहरू नै औँलामा गन्न थाल्ने हो भने धेरै औँलालाई भाग पु्ग्दैन । कति जनालाई त कोटै पुर्‍याउनका लागि झैँ ‘साथी’ मानेर राख्‍नुपर्ने हो कि भन्ने लाग्छ । सोच्ने हो भने मलाम-यात्रा निकै सुनसान हुनेछ आजका मान्छेहरूको ।  कारण, आत्केन्द्रित हुने प्रचलन र तनावपूर्ण जीवनशैली निकै बढेको छ, कतिसम्म भने यान्त्रिकताको दौडाहा चेपमा भुनभुनाएर आफैँदेखि पनि एक्लिने अवस्थाको कामना गर्न मन लाग्छ आजका कतिपय हामीलाई । खरी झर्नुअघिको मादलको मधुर घिन्ताङको यादमा त्यस्तै सुरको चाहनामा खरी झरेको मादललाई अझै नमीठो झनझनाहटमा ठटाइरहेछौँ ।

कुनै तयारीमा थिइनँ यो लेख्‍नुपर्ला भनेर । र जीवनको  सडक त यस्तै हो आखिर, बिनातयारी पनि पैयाँ गुडाउनुपर्ने ।

अब एउटा कथाजस्तो एक टुक्रा:

उसलाई निद्रा लागिरहेको थियो । घरकी आमा भएपछि मनसँगै दिमाग र शरीरको खटन बढी हुँदा ऊ नथाकोस् पनि किन ? त्यसमाथि उसको शरीरको भार पनि त अचाक्ली । मर्निङ वाकमा जाने गरेकी  भए ज्यानले अलि हल्किने नाम लि्न्थ्यो होला । एकदिन गएकी पनि त हो ।  स्याँस्याँ फ्याँफ्याँ गर्दै १० मिनेट जति त कुदिछ पनि । तर उसको केही जोर चलेन । आफ्नै शरीरको बोसो बाटोबीच छेकबार बनेर उभिएको हिमपिण्ड साबित भयो उसको लागि । दगुर्न नसकेपछि एउटा फुच्चे केटोको साइकलमा बसेर घर फर्किछ । अब सकस सर्‍यो केटोमा । मरीतरी कन्दै पाइडल पेल्दै केटोले बडेमानको शरीर ‘ढुवानी’मा विजय प्राप्‍त गर्‍यो । 

त्यसपछिको भोलिपल्ट अब बच्चाहरूले मर्निङ वाक गर्ने बेलामा म बूढी माउले के कुद्‌नु लुखुरलूखुर भन्दै बाहिर निस्किन मन गरिन उसले । घर : एक संसार खसोखास लागू भएको थियो उसको जीवनमा । धुम्धुम्ती घरमा बस्नु उसको रुचिको कुरा । अरूहरू पेन्टिङ गर्ने, मान्छेहरू भेट्ने सोख राख्दै त्यो पूरा गर्न कहाँ-कहाँ पुग्छन् । उसलाई भने उही घरकै चौकुना रङ्गीन क्यानभास भएको छ । उसका बाक्ला गोडाहरू ब्रस हुन् उसोभए ? 

“बा !”, जूनकीरीको पुच्छरभन्दा पनि मधुरो आवाजमा आमाले  कोट्याई । 

निद्राले चुर उसका ओठ पनि चलमलाउन जाँगर मानिरहेका छैनन् । छोराछोरीको बा लाई पनि बा नै भन्ने रीत उसैले चलाएकी हो घरमा । छोराछोरी हाँस्छन् आमाले पनि आफ्नो बा लाई बा भन्ने सम्बोधनले बोलाएको सुनेर । तर त्यसरी बोलाउन पाउँदा उसको मनमा कति सन्तोक फैलिन्छ त्यो यी भुराभुरी के बुझ्लान्,  फिस्स हाँस्छे । तर अहिले भने धेरै कुरा बुझे जस्तो बुद्ध झै गहिरो निद्रामा छन् दुवै बचेरा । सुतिरहेका छन् असरल्ल । भूमि र सबनम । जवानीमा खुबै सोचेर बूढा-बूढीले छोरा-छोरीको नाम निकालेका थिए । अब यिनले आफू जोईपोइको नाम बिर्सिनमा पो त्यो कसरत उमेरमा देखाउने हुन् कि भन्ने त्राही छ बूढा-बूढीलाई । 

इन्भर्टरको आडमा टेबल ल्याम्प बाल्ने हैसियतको थियो कि एक छेस्का मैनबत्तीमै रात कटाउनुपर्ने विवशताको थियो घरबूढो ! आँखा गाडिरहेको थियो कुनै किताबमा । केही केर्दै पनि थियो । बूढालाई चश्मा लगाउन मन नपर्ने, तर कमजोर आँखाले त्यही खोज्यो । एक माना तेल अँटाउने जस्तो गढेको आँखा । हावाको सानै भेलले हुत्याउने काँटको दाउरे ज्यानलाई कसरी पो भर गरेकी हो उसले ?  आँधी आयो भने बूढोले आफूलाई अँड्याउन किलो ठोक्ने बन्दोबस्त गर्ला कि परिवारलाई नै पखेटाले छोप्ला ? सम्बन्ध पनि कसो-कसो गरी बाटिएर बस्छ ! 

“हुँ”, बल्ल उसको त्यो ‘बा’ को बोली फुट्यो । चार भित्तामा ठोक्किएर लत्र्याकलुत्रुक परे झैँ  आवाज छिनमै सुस्तायो । छेउमा सुन्ने ऊ पनि त अब जागा थिइन । आजीवन साथसाथ जिउने भनेर सात फेरो मारेका यिनले सँगै सुत्‍ने र सँगै उठ्ने सामान्य दैनिकी पूरा गर्ने साइत पनि कहिल्यै जुरेन । चश्माको धारबाट नियाल्ने दु:ख पनि गरेन उसले माथि पलङमा । सधैँ यही हो रीत । एउटै छानाको ओत लागेर बसेका, तर गोलार्द्धका दुई छेउ जस्तो । मानौँ खेलिरहेका हुन् यिनले निरस भाँडाकुटी खेल । बूढा पकाउने बूढी खाने, बूढी पकाउने बूढा खाने । तर सँगै खाने तालमेल कहिल्यै नमिल्ने !

कमाइ

हत्केलाको भावर मैदानमा
आली झैँ उठेका
लहरे नसा

काखीमा
चमेरो झैँ झुन्डिरहने
श्रमको पिरो बाफ

इन्द्रेणीको बर्षादी ओढेको
गोलो पर्वतमुनि
गुफा खन्दै भुलभुलाएको बादल

छातीको बन्द बाकसमा
कसैले पट्याएर छाडे जस्तो
गुनासोको खात-खात स्टकोट

परेलीको छाता ओढेर
आकाशको गस्तीमा सपना पछ्याइरहने
जोर परेवा

के मात्र पो छैन,

राजमार्गमा मस्त फन्का मार्ने
कल्याङमल्याङ योजनाका ट्रकहरूमा
रुँदारुँदै निदाएको छ
अबोध रहर

एक चोक्टा आवाजमा मेट्न भोक
सडकमा दादा भइहिँडेकै हो
                            - क्रान्ति

के पो छैन
हामीसँग,

हामीले हाँक्दै आएको रथमा
यतिखेर
हाम्रो लगाम त हो नभएको !

लगाम खिच्न बाँकी रहँदै -
हत्केलाको भावर मैदानमा
आली झैँ उठेका
यी लहरे नसा ... ।

वर्ष नयाँ

२२औं शताब्दीको प्रेम

प्रेमको बारेमा धेरै कविता लेखिएको छ संसारमा । देशको बारेमा जति नै । देशको कविता पनि त त्यसो त प्रेमकै कविता हो । तर आपसी मानवीय प्रेमको कविता लेख्‍दा भने कसो-कसो सत्यले हरफहरूमा चिहाए जस्तो भान हुन्छ मलाई, कविता लेखिरहँदा । र चाहेर पनि तिनलाई अलग्याउन सकिन्न, ती भावले कवितामै गुँड बनाउँछन् । प्रेम नगरिँदो हो त प्रेम कविता पनि लेखिन्नथ्यो कि !? चराहरू पाठशाला जाँदैनन्, कलम च्यापेर हिँड्दैनन्, चखेवाहरू भ्यालेन्टाइन डे मा रातो गुलाब बगलीमा बोकेर डेट पार्क जाँदैनन् । र पनि चुच्चाहरूको आडमा तिनैले  लेख्‍छन् प्रेमको युगल कविता । र हामी चाहिँ हरफहरूको सुकुल बिछ्‌याएर कविताको चर्खा घुमाउँछौँ । शब्दजालको जटा । कहिलेकाहीँ लाग्छ, मान्छेले काम नगर्ने कुरै मात्र बेसी गर्ने विशेषता प्रेमको विषयमा पनि चरितार्थ भइरहेको छ कि ? अर्थात् जति प्रेमको बारेमा चर्चा गर्छौ, उति प्रेम गर्दैनौँ कि ? जति लेखिनुपर्ने हो प्रेम-कविता, लेखिएको छैन कि ? त्यसैले आवश्यक छ : जति गर्छौँ प्रेम, उति प्रेमको आलाप तानौँ ।

यहाँ, प्रेमकै एउटा कविता आस्वादन गरौँ :

 

२२औँ शताब्दीको प्रेम

हावाले पनि नबिटुलिई
सरासर
तिनै आँखाभरि चोबलिन आउने रहरसँगै 
म पाल्नेछु -
दुइटा जिन्दगी एउटै धारमा अर्जाप्ने रहर

अमिलिएको हिमाल
बाफिएर आफ्नै पग्लिँदो चट्टानमा
झन् अमिलिँदै हुँदो हो,
सहरको घण्टाघर पनि त
समाउँदासमाउँदै घडी
आफू अँडिन भने थाक्दो हो

त्यतिखेर
खुद्राखाद्री मनहरूसँग
आफ्नो सग्लो मन भजाउँदै हिँडिरहेको म
संग्रहालयमा शोभायमान मुटु नामको यन्त्र
काखी च्याप्दैच्याप्दै
खोइ कुन सुरक्षाको यात्रामा
आफैँदेखि भाग्दो हुँ !

घामले रेती लगाउन नसकेको भुत्ते दिनमा
आँधा उँघेर
आधा जागेर
हिँ ड्   दा हिँ ड्   दै
कुनै अत्याधुनिक छापाखानाको छेउछाउ
रद्द भएर काटिनेछु म मेरै मायालुको कम्पोजमा
र छुट्नेछु बाइन्डिङविहीन
असरल्ल पानाहरू जस्तै

तब,
हावाको सानै हर्कतमा धकेलिँदै
सुस्तरी
अनिश्‍चित खर्कको चरनतिर
फुकाउनेछु म
मेरा रहरका बिजोर बस्तुभाउ । 

***

हँसाउँदै आउने, रु(वाउँ)दै जाने

व्यङ्ग्य स्तम्भमार्फत कलात्मक शैलीमा राजनीतिक चिरफार गर्ने सञ्चारकर्मी भरत भूर्तेल आफैँ खबरमा परिणत भएका छन् । ‘चरितचर्चा’ स्तम्भमार्फत एउटा-एउटा राजनीतिक चरित्र र पात्रलाई शब्दको कठघरामा उभ्याउने स्तम्भकारलाई नै यसरी चरित चर्चामा पेस गर्नुपर्ला भन्ने चिताइएको थिएन । राजधानीको गौशालास्थित एक होटेलको बाथरूममा झुन्डिएर आत्महत्या गरेको अवस्थामा (९ अप्रिल, शुक्रबार) उनको शव भेटियो । उनको मृत्युबारे प्रहरीले अनुसन्धान गर्दैगर्दा उनको आत्महत्या पनि रहस्यकै रूपमा रहेको छ । के त्यस्तो बाध्यता पर्‍यो उनलाई आत्महत्या नै गर्नलाई, त्यो विवशताको पाटो पनि उनीसँग थियो होला । तर एउटा सचेत बौद्धिक व्यक्तित्व, सञ्चारकर्ममा अरूलाई सही-गलत बुझाउने र खबरदारीको औँला उठाउने अनि व्यङ्ग्यको तीर-कमानबाट हँसाउँदै सोच्न बाध्य पार्ने राजनीतिक टिप्पणीकारले हरेस खाला र आफैँलाई पासो लगाउँला भनेर कसरी सोच्नु ?

हुन त संसारमा बडेबडे विद्वान् र चिन्तकले जीवनको एक मोडमा पुगेर निरुपाय भएपछि आत्महत्या गरेका उदाहरणहरू निकै पाइन्छन् । विशेष गरेर अन्तर्मुखी स्वाभावका कतिपय मानिस र कवि-लेखकहरू मनैमन बहकिएर मृत्युको बाटो स्वेच्छाले रोज्ने गर्छन् । यसमा कतिपय समाजको मूल्याङ्कन नगर्ने र बाँच्ने अनुकूलतामा बाधा थोपर्ने बेसोमती पारा कारक हुने गर्छ भने कतिपय स्थितिमा आत्महत्या गर्ने व्यक्तिकै सहनशक्ति र जीवनलाई हेर्ने-सम्झौता गर्ने दृष्टिकोणको कमजोरीले पनि भूमिका खेल्छ । तर व्यङ्ग्य र हास्यको सम्मिश्रण गर्दै अरूलाई हँसाउने व्यक्तिमा आत्महत्या नै गर्नेसम्ममा पीडा, कुण्ठा र कमजोरी रहेको पाउँदा विडम्बना लाग्छ । यो समाज र देश नै पो एउटा जीवन निर्बाध रूपमा जिउनको लागि लायक छैन कि भन्ने सन्देह पैदा हुन्छ ।

भरत दाइसँग व्यक्तिगत रूपमा दोहोरो चिनाजाना मेरो कहिल्यै भएन । उनी कान्तिपुर पब्लिकेसन्सको साप्‍ताहिक प्रकाशन नेपाल म्यागेजिनमा सल्लाहकार सम्पादकका रूपमा कार्यरत रहँदा एउटै सञ्चारसंस्था (म कान्तिपुर टेलिभिजनमा छु) मा काम गर्ने हिसाबमा खाजा खाने मेसोमा धेरै चोटि आमनेसामने भएको थियो । त्यस्तो बेला मेरो अभिवादन उनी ग्रहण गर्थे चुपचाप, बिना परिचय नै हाम्रो जम्काभेट हुन्थ्यो र हामी त्यसरी नै परिचयरहित छुट्थ्यौँ । भेटघाटको कार्यक्रम बनाएर एउटै टेबलमा कहिल्यै बसिएन । अहिले सम्झिन्छु – भरत दाइ अलि शान्त, अन्तर्मुखी पाराको मान्छे देखिन्थे ती भेटहरूमा । चाउरीले डामेका उनका मुहारमा चिन्ताका छिटाहरू पनि मडारिएका हुन्थे क्यार । मानसिक रोगी जस्तो अलि झोक्राउने प्रकारको ।

नेपाल साप्‍ताहिकमा ‘चरित चर्चा’ पढ्न थालेयता मैले अन्नपूर्ण पोष्टमा लेख्दै गरेको ‘चटनी’ स्तम्भमा पनि केही स्वरूप फेर्नुपर्छ कि भन्ने विचार्न थालेको थिएँ । कारण, भरत दाइको चोटिलो र सरस लेखन मन पराउनेमध्ये म पनि एक भइसकेको थिएँ । र उनको त्यो शैली र प्रविधिसँग मोहित भएर यही नै तरिका पो हो खास प्रहार भन्ने मनस्थितिमा म पुग्थेँ बेलाबेला । उनको लेखनसँग हुन त ‘नेपाल’मार्फत नै मेरो पहिलो साक्षात्कार हुन पाएको थियो । रहेछन् उनी पुराना सञ्चारकर्मी । छोटो शैलीको संवादात्मक प्रस्तुति, चुट्किलो प्रहार र रामवाणको झलक दिने उनको व्यङ्ग्यले हँसाउँदै नेपाली राजनीतिको यथास्थितिबारे सोच्न बाध्य पार्थ्यो । विषय राजनीतिक हुने तर सजिलो गद्यमा । उनी कहिले एक पात्रलाई पत्रकारहरूको सामु पेस गर्थे र अन्तर्वार्ताको परिवेश बनाएर नाटकीय बखान गराउँथे, कहिले दुई वा तीन राजनीतिक जीवलाई उतार्दै जुहारी चलाएर समकालीन राजनीतिक मञ्चमा देखिँदै गरेको यथार्थ घटनाको चिरफार गरेर पाठकसामु नाङ्गेझार पार्थे । जसको बारेमा लेखिएको हुन्थ्यो, ऊ स्वयम्‌ले पढ्दा पनि बडो प्यारले पढ्ने जस्तो लाग्थ्यो प्रस्तुति ।

अब त त्यो अवसर रहेन ।

इन्द्र लोहनी बित्दा खरो प्रस्तुति र खबरदारी स्वर रोकिएको महसुस भए जस्तै लाग्दैछ यतिखेर ।

उनको आत्माले शान्ति पाओस् ।

100 Lyrics, गुलजार र गीति भक्कानो

साथीबाट सापट पाएको किताब अक्सर भारी हुने गर्छ मलाई । पढ्नुपर्ने किताबको खात घरमै चिसिएर बसेका हुन्छन्, अरूको किताब ल्याएर कहिले पढिसक्नु कहिले बुझाउनु, त्यसै-त्यसै धैर्य टिक्दैन र सरसापटको व्यवहारै गर्दिनँ ।

तर यसपालि नलिन चाहँदा-चाहँदै पनि एउटा किताब हातमै मडारिन आयो । ‘100 LYRICS’ ! नाइँ भन्नै आएन । कारण थियो- किताबको नाममा अनौठो आकर्षण बोकेर बसेका भारतीय गीतकार, कवि गुलजारको परिचय जोडिनु । फिल्मको गीतमा यदाकदा उनको नाम गाँसिएर आउँदा एक किसिमको महक अनुभूति हुन्थ्यो । र फेरि छिनमै अर्को सन्दर्भ आउँदा त्यो प्रसङ्ग दिमागी पत्रमा कता पुरिन्थ्यो । एक सास फेराइमा उच्चरित हुने, एक शब्दको नाम । निकै सजिलो-रसिलो लाग्ने नामै पनि । आफैँमा अनुपम गीत जस्तो ! यस्ता ‘गुलजार साब’ का एक सयवटा गीति रचनाहरू एउटै किताबभित्र समेटिएको पाउँदा पढ्न लालायित किन नहोऊँ म ? पानाहरूमा आँखा छर्दै अघि बढे, आँखासँगै मन पनि गाडिँदै गएको अनुभूतिमा रम्न थालेँ ।

जति-जति पाना पल्टिँदै गयो, चिरपरिचित गीतहरूको वाणीले मनको पर्दा हल्लाउँदै गयो । ए, यो त गुलजारले लेखेका रहेछन् भनेर पुरानो बेलामा सुनेर यादको चोकेमा अड्किएका भाकाहरू अझ आदरको खुड्किलोमा चढ्दै गयो ।

“नाम गुम जाएगा, चेहरा ये बदल जाएगा

मेरी आवाज ही पहचान है, गर याद रहे  …"

(किनारा, १९७७)

सांसारिक शाश्‍वत पाटोलाई सरल गीति स्वरूपमा ढालेर कुनै आहानमा स्थापित गरे झैँ लाग्छ सङ्ग्रहभित्रका कतिपय गीतहरू । र नेपाली चलचित्रका प्राय: गीतमा नभेटिने कुरा (खोज्नु पनि कहिले त मूर्खतै लाग्छ) : ती गीतमा काव्यिकताको गहना, साहित्यिकताको उँचाइ भरपूर देखिन्छ, बुझिने कोटिमा । यसैले सायद गुलजारहरू गुलजार छन् जनमानसमा । सुनिरहेको गीत शब्दमा गेडा केलाई पढ्दा त्यसको अर्थमा गहिराइ भेटिँदो रहेछ, भाव न्यायमा जाग्दो रहेछ । चञ्चले बान्कीमा घन्किने ‘कजरा रे’ गीत ‘पढेपछि’ त्यस्तै लाग्यो । सुन्दा बाजा र लयको सुर लाग्थ्यो, पढ्दा हरियाली अझ घना भयो ।

“ऐसी नजर से देखा उस जालिम ने चौक पर

हमने कलेजा रख दिया, चाकू की नोक पर … "

(बन्टी और बब्ली, २००५)

सन् ६० को दशकदेखिका (गुलजारले ‘बंदिनी’ फिल्म, १९६३ बाट चलचित्रको गीत लेखनमा डेब्यु गरेका रहेछन्) गीतहरूलाई सँगालिएको किताबमा विशेष गीतहरू रच्दा/रेकर्ड गर्दाका तत्कालीन प्रसङ्ग, घटनावस्तु र अविस्मरणीय पलसहित प्रस्तुत गरिएको । ती अतिरिक्त पानाले किताबलाई अझ खँदिलो सुरुचिकर बनाएको छ । ‘कजरा रे’ बोलको गीतकै कुरा गरौँ, जसमा फिल्मभित्र नायिका ऐश्वर्या राय अतिथि कलाकारको रूपमा नाचेको सन्दर्भमा गुलजार सङगीतकार शङ्कर महादेवनलाई सम्बोधन गर्दै खुसी साट्छन्, “ तिमी मान नमान, यो गीत शत प्रतिशत ऐश्वर्याको कारण हिट भएको हो ।” ‘बीती न बिताई रैना/बिरहा की जाई रैना’ (परिचय, १९७२) गीत निर्माता जितेन्द्रले मन नपराइरहेको बेला अमिताभ बच्चनले सोही गीत सुनेर आँखाभरि आँसु पिलपिल पारेको प्रसङ्ग पनि गुलजारले अर्को ठाउँ राखेका छन् ।

अभिव्यक्तिमा नयाँपनको खोजी गर्नेहरूले गुलजारको हरफहरूमा फैलिँदा निराश हुनुपर्दैन । उनको आगमन साहित्यिक वृत्तबाट भएकोले हुनुपर्छ, फिल्मको खास कथानक, विषयवस्तु र बाँधिएको परिधिमा रहेर लेखे पनि तिनमा प्रशस्त काव्यको गुदी भरेका छन् ।

“इस दिल में बसकर देखो तो

ये शहर बड़ा पुराना है …" (माया मेम साहब, १९९३)

होस् या

“रोज अकेली आए

रोज अकेली जाए

चांद कटोरा लिए भिखारन रात …”  (मेरे अपने, १९७१)

या त

‘छैंया छैंया‘ (दिल से, १९९८) भनेर एक जमानामा बजार पिट्ने

“जिनके सर हो इश्क की छांव

पांव के नीचे जन्नत होगी …"

२७५ पृष्ठको किताबमा १०० गीति भाकामा मानवीय भावनाकै उहापोह प्राथमिक रूपमा उठेको छ । जसलाई एउटा संवेदनामयी लेखकको हार्दिकतासँग जोडेर हर्न सकिन्छ । हार्डकभरको किताबको ४९९ भारु खर्चन कसलाई कतिको सहज-असहज हुन्छ आफ्नो ठाउँमा छ । तर पढ्न थालेपछि किताबमा खडेरी देखापर्दैन । रसले नुहाएरै निस्किन पाइन्छ । ‘तुझसे नाराज नहीं जिंदगी’, ‘मुसाफिर हूं यारो’, ‘हमने देखी है उन आंखो की’ लगायतका परिचित हरफमा डुब्दा मादकता शिर उठाएर लरबराउन सक्छ ।

जस्तो कि,यही किताबमा टोलाइरहँदा हत्तपत्त कहिले गीत नलेख्‍ने म गीत लेख्‍नमा जुर्मुराएँ । चलनचल्तीको मिटरवाला गीत होइन हो । थाहा छैन, सङ्गीतकारलाई पनि धुन रचना गर्ने बेला केही छिन भाउन्न हुँदो हो कि ?

पुछारमा त्यही आफ्नै गीत पस्किन्छु :

लेखेका थियौँ कि पानीमा नाम

भुलेछौ मलाई

भुलेछु तिमीलाई

सहरको किनारामा छुटेको रेल

कक्षामा मानौँ कोही भो गयल

अब त यही सुनसान साथी भएछ

बोल्ने चाह पनि कोही हुन्जेल रहेछ ।

लेखेका थियौँ .. ..

सास फेर्ने हावा कहाँ आड लाग्ने भित्ता कहाँ

अब उठ्छु भन्दै थिएँ आफ्नै जोर खुट्टा कहाँ

बाटो त भुइँचालो न हो कतिखेर फाटिगयो

भुल्छु भन्नेको आँखा मोती जस्तै छाइरह्‌यो ।

लेखेका थियौँ .. ..

(धन्यवाद गुलजारलाई मसम्मन् ल्याइदिने साथी समृद्धि सायदमा ।)

कालो चिया, गोरो सपना

 

एउटा ठिटो, जो गाउँको जरुवाबाट सहरको खहरेमा मिसिन्छ । उसले सँगालेका कति सपना पालो पर्खेर बस्दा हुन् साकार हुने बाटोमा, र पालो पर्खिँदा-पर्खिँदै बलिको बोकोमा परिणत हुँदा हुन् । सबै धुस्नो हुँदा हुन् आकाङ्क्षाहरू, र कतिपयले भने पानी खान समेत नभ्याउँदा हुन् ! प्रवासको दौडधुपमा हेलिएकाहरूको दर्दनाक स्थितिबारे त झन् के कुरा गर्नु ! देशमै, एउटा जिल्लाबाट राजधानी पसेकाहरूको कहानीमै जर्जर भूकम्प लुकेको हुन्छ । ती ओठको चेपमा खैनीको ठाउँमा हाँसो सञ्चय गर्दै गोडा लतार्छन् सडकमा लम्रङलम्रङ । छ भने पिठिउँमा एउटा ‘पन्चर’ झोला हुन्छ मैलोधैलो । त्यही हुन्छ दिनभरिको साथी । यस्ता अनुहारहरू निकै भेटिने गर्छन् सहरमा । जो सङ्घर्षको सिलौटामा अचार हुनसम्मलाई तयार हुन्छन् ।

सम्झिन्छु म आफ्नै बेरोजगार बेला । जतिखेर विद्यार्थी थिएँ, र विद्यार्थी मात्र थिएँ । अनि हुनुको नाममा एउटा लाचार छोरो पनि थिएँ, जो बाबुआमाले हाड खियाएर तुल्याइदिएको खर्चले राजधानीमा बडो तनाविलो जीवन निर्लज्ज जिउने गर्थेँ । निरुपाय । अभिभावकको काँध थाप्नुपर्ने बेलामा अझै तिनै काँधमा पिङ मच्चाइरहेको हालतमा आफूलाई पाउँदा ग्लानि र हैरानी पाकेर मन कम पिरो हुन्नथ्यो । र त्यही हुँ म, जो सीमित खर्चको चपेटाबीच बाटामा पैसा भेटिइहाल्ला कि भन्ने सोचेर तीखो आँखा गाड्दै हिँड्थेँ । त्यही ठिटो हुँ म ? यतिखेर चिमोट्दैछु आफैँलाई ।

बल्लतल्ल जीवनमा किनारा भेटेको बेला रुखमुन्तिरको चिया पसलमा ज्यान बिसाएर कालो चिया खाएको बेलाको साथी राजेन्द्र पोखरेल फेरि निकै अन्तरालपछि भेटियो अस्ति भर्खर । 'राजा राजेन्द्र'को उपनाममा चिनिने उसको धोको । सङ्गीतप्रतिको लगाव र सेलिब्रेटीमा पनि कसोकसो दरिने भोक उसमा ज्यादा नै बढेको देख्‍छु ।

कालो चिया, दूध चिया । हाम्रो समाजमा अघोषित रूपमा चियाबाट पनि मान्छेहरूको एउटा स्तर बनेको छ, बन्ने गर्छ । कालो चियाको स्तर अलि धमिलै रूपमा व्याख्या हुन्छ । ६१/६२ सालमा हामी हैसियत भएर पनि खै किन हो, कालै चियामा बेस्कन गफिएका थियौँ । अर्को-अर्को राउन्ड चिया थप्दै  । हुन सक्छ, हामीले आफ्नो धरातललाई पैँताला दिइरहन चाह्यौँ । अस्तिको भेटमा पनि त्यही फ्ल्यासब्याक उतार्दै कालो चियामा हामी सामान्यकृत भएर आत्मीयता साट्न एकोहोरियौँ । भेटको थलो मात्र फरक । पहिले गणेशथान कमलादी, पछिल्लो चोटि पुरानो वानेश्‍वर । राजेन्द्र यसबीचमा एउटा रेडियो स्टेशनमा कार्यक्रम चलाउने भइसकेछ । खल्तीमा केही दाम पक्कै बढेको छ, त्योभन्दा ज्यादा तीव्रतर रूपमा पारिवारिक भरोसाको लहरो उसको खल्तीभित्रको छातीमा बाफिएको हुँदो हो । मैले यसबारे भेटमा केही सोधिनँ । बल्ल भेटेको साथी, त्यसमाथि कालो चियाको बैठक छ, के घाउ कोट्याउनु जस्तो लागेर छिल्लिनैमा व्यस्त भयौँ । रेडियोको बोलक्कड जागिर । तर यो उसको आफ्नो सपनाको काम होइन, परिस्थितिले कोरिदिएको एउटा गोरेटो मात्र । हास्यव्यङ्ग्य प्रस्तुति र गायनमा उसको मन बढ्ता रमाउँछ, अङ्ग्रेजी साहित्यको औपचारिक पठनमा तृप्ति मिल्छ उसलाई । गाउँकै ठिटो आनीबानी र स्वरूप अझै उसमा कायम देखिन्छ । सोझो रेखामा हिँडेको उमेर । झापाको आँगन छोडेर काठमाडौँको दैलो छिरेपछि कतिलाई उसले छक्यायो भन्दा पनि कतिबाट ऊ छक्कियो, यो लगत खोतल्दा हुन्छ ।

कारण, सपना  देख्‍ने आँखाहरूले अरूको निद्रा बिगार्दैनन् ।

बरू कालो चिया खान्छन्, खाइरहन्छन्, दूध चोर्न लामो हात पार्दैनन् ।

टुङ्ग्याउनीमा एक टुक्रा :

बोल्न त खोज्छु,

बोलूँ - नेता भइने डर

नबोली बसूँ - लाटो भइने त्राहि ...

आँसु, पार्क र आमाहरू

आँखामा पर्दा हुन्छन् यी आँसु

सपनाका बाटा थुन्छन् यी आँसु ।

कति गोता खाएछन् यिनैले,

कहिले त आफैँ रुन्छन् यी आँसु ।

ओ ईश्वर थपे हुन्छ मार,

हामीलाई त सुन्छन् यी आँसु ।

मुस्कानको पन्ना-पन्ना भिजाउन,

चिसो मफलर बुन्छन् यी आँसु ।

सबैले हात पन्छाए के भो,

अँगालोभरि छुन्छन् यी आँसु ।

कहिले त जिन्दगीको गोडामा बत्ती निभ्दोरै'छ र सर्वत्र चकमन्न अन्धकार देखिँदोरै'छ । अन्धकार खासमा देखिने कुनै वस्तु त होइन, छाउने दृश्यावली हो क्यार । 

गोडाको बत्ती निभेर अँध्यारो नमडारिए पनि यदाकदा टोलाउँदोरै'छ जिन्दगीको टुहुरो शिर । टोलाउनलाई जहाँतहीँ त ठेगाना हुन्छ नि ! कुनै निश्चित स्टेशनको खाँचो नै कहाँ हुन्छ र ? तिमी जो हौ, तिमीलाई पनि टोलाउन मन हुँदो हो । तिमी मेरो काँधमा शिर बिसाउँदै टोलाउन सक्थ्यौ, तर पर्ख ! म तिमीसँग छुइनँ । यतिखेर त तिमीसँग भेट्ने हतार हामीबीच छ । यो हतार मैले पट्याएर खल्तीमा राखेको छु । त्यसैले त खल्तीमुनिको धड्कन यति रफ्तारमा छ सायद !

भृकुटीमण्डपको पार्क भन्न नसुहाउँदो पार्कमा म कुनै रुखको अडेसामा सुस्त बन्दै टोलाएको हुन्छु । छेउमा मधेसी मूलका दुई आमाहरु कहाँकहाँबाट प्लास्टिकमा गुटमुट्याएर ल्याएको भात तरकारी कचौरामा पकापक खन्याएर बच्चाहरुलाई खुवाउँदैछन् आफू खाँदैछन् । ( मधेसका हुन् वा अमेरिकाका, आमाहरु त आमा नै हुन् । फरक यति हो, अमेरिकाका आमाका स्तनहरु सर्जरीबाट यथावत् पुष्ट होलान्, अनेक धाइधपेडी तनाव र कुपोषणले यी मधेसका आमाहरुको स्तन झोल्लिएको छ ।) 

अलि पर तीन चार जना अधबैसेहरु पासपोर्ट र टिकटको कुरामा भुनभुनाइरहेछन् । सायद विदेशतिर झिङ्गालाई झैँ उडाउने तर्खर होला आफ्ना भाइ-भतिजालाई । मान्छे अचेल झिङ्गासमान त भएको छ - एक झमटमा भान्साबाट उड्यो, एक झमटमा रछ्यानमा !
यो पार्कमा पार्क भनेर कतै केही सूचना संरचना तोकिएको छैन । वरिपरि तारबारहरु छन् च्यातिएर तार गोटागाटी छरिएका छन् भुइँमा त्यसैले बार पनि छैन । केही बेरमा दुई नवयौवनाहरु आउँछन् बस्छन् चौरमा । चिसो कुल्फीसँगै गफमा हुलुलुलु पग्लिन्छन् । घाम तातै छ तालमाथि । तर घामभन्दा तातो लाग्छ मलाई यिनको हल्ला ।

म निस्किन्छु ।

निस्किनुअघि तिनै मधेसी मूलका आमाहरुको बगलमै बसेर मैले लेखेको गजल माथि पढ्यौ होला तिमीले । 

हस्, अब हामी छुटौँ ! फेरि भेट्न पनि त छुट्नु जरुरी रै'छ ।