काठमाडौँ अन्तर्राष्ट्रिय नाटक महोत्सव - २००८

रङ्गमञ्चको उत्थानमा सम्वत् २०३८ वसन्तपञ्चमीदेखि क्रियाशील नाट्यसंस्था आरोहणले साधना केन्द्रका रुपमा गुरुकुलको स्थापना गरेयता नेपाली रङ्गकर्म जुर्मुराएको मात्र छैन, यस जुर्मुराइलाई बिस्तारै-बिस्तारै गर्दै आज आम जनसाधारण कलाप्रेमीहरूको साथ पनि मिलेको छ । यति चाख जगाउनमा आरोहणको निरन्तरको लगन र प्रयोगशील यात्राले काम गरेको छ । राज्यको प्रतिष्ठानले गर्नुपर्ने काम निजी क्षेत्रबाटै हुनुले नेपाली रङ्गमञ्चको 'कुरीकुरी' त सबल रुपमा थामिएकै छ, कलाकर्मीहरूले पनि उर्लिएको आफ्नो कलाचेतको चाह मेट्दै त्यसैबाट जीविकोपार्जनको मेसो समेत मिलाउन सकेका छन् ।
हरेक दुई वर्षमा अन्तर्राष्ट्रिय नाटक महोत्सव आयोजना गर्ने सोचअनुरुप २००६ देखि जुटेको आरोहण-गुरुकुलले यसपाली पनि त्यसलाई निरन्तरता दियो । कलाको निश्‍चित सीमा र भाषाको छेकबार हुँदैन भन्ने पक्षलाई यस्ता महोत्सवले थप रोगन थप्छन् । नोभेम्भर ११ देखि २७ तारिखसम्म भएको 'काठमाडौँ अन्तर्राष्ट्रिय नाटक महोत्सव - २००८' मा नेपालका ४ वटा गरी जम्मा १७ नाटक मञ्चनमा उत्रिए । तिनमा बेलायत, बङ्गलादेश, भारत, अमेरिका, नर्वे, डेनमार्क, थाइल्यान्ड आदि देशहरूको प्रस्तुति रहृयो ।

पहिलो दिन अभि सुवेदीलिखित 'आरुका फूलका सपना' मञ्चनबाट महोत्सवको थालनी गरिएको थियो । महोत्सवमा नर्वेको 'हङ्ग्री टाइगर्स', नेपालको 'कर्णाली दक्खिन बग्दो छ', भारतको 'नटी विनोदिनी' दर्शकमाझ छाप छाड्ने हिसाबमा विशेष उल्लेख्य रहे । भारतीय नाटक 'नटी विनोदिनी' साँझ ५ बजे देखाइए पनि अन्य सबै नाटक मध्यान्ह १२ बजे र साँझ ५ बजे गरी दिनको दुई पटक प्रदर्शन गरिएको थियो । 'नटी विनोदिनी' राजधानीको जमलस्थित सांस्कृतिक संस्थानको नाचघरमा देखाइएबाहेक सबै नाटकहरू गुरुकुलको रिमाल नाटकघरमा मञ्चन गरिएको थियो । गत २००६ मा आरोहणले इब्सेन नाटक महोत्सव गरेसँगै अन्तर्राष्ट्रिय नाटक महोत्सवको ढोका खोलेको हो ।

CaFe को परिकारमा यसपाली, महोत्सव - २००८ मा प्रस्तुत गरिएकामध्ये एउटा नाटकको चर्चालाई पस्किइएको छ । महोत्सवमा प्रस्तुत भारतका ५ नाटकमध्ये मञ्चनमा पछिल्लो क्रम(१९ तारिख)मा उत्रिएको पौने २ घन्टा अवधिको नाटक थियो 'नटी विनोदिनी' । संस्कृत मूल (तत्सम) बाट आएको 'नट' शब्दबाट बनेको 'नटी'को अर्थ प्रज्ञा प्रतिष्ठानद्वारा प्रकाशित नेपाली बृहत् शब्दकोशमा यसरी खुलाइएको छ – 'नाच्ने पेसा भएकी स्त्री, नाटक आदिमा नृत्य वा अभिनय गर्ने स्त्री पात्र; नर्तकी, नटुवी ।

'रङ्गमञ्चमा जीवन अर्पण गर्ने एक नारी चरित्रको अलग पाटोलाई उतारिएको त्यही नाटक 'नटी विनोदिनी' बारे दर्शकको आँखाबाट गरिएको समीक्षात्मक चर्चा यहाँ प्रस्तुत छ ।

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

नटी विनोदिनीमा सत्यको बोल

गंगा नदीको पानीमा मुजा परेको आफ्नो अनुहार, धमिलिँदै गएका आँखा, अनि बुढ्यौलीले रुग्ण शरीर हेदै मनमनै खुसी भएकी एउटी वृद्धाको अनुहारमा झल्किएको भाव पढ्दा लाग्छ, सौन्दर्यको पारख गर्ने आँखाबाट अब उनी मुक्त भएकी छन् । त्यसैले करिब १५ सय मानिसहरूले घेरिएको मञ्चमा उनले चिच्याउँदै आफ्ना खुसी व्यक्त गरिन्- 'अब मलाई स्वतन्त्र भएर मन लागेको काम गर्न रोक्ने मेरो रुप मसँग छैन ।'

'काठमाडौँ अन्तर्राष्ट्रिय नाटक महोत्सव - २००८' मा भारतको प्रस्तुति नटी विनोदिनी नाटकमा विनोदिनीको शीर्ष चरित्रलाई सलिमा रजाले जीवन्त बनाइन् । प्रख्यात भारतीय रङ्गकर्मी विनोदिनीको जीवनचरित्रलाई बुनिएको नाटकलाई थियटर अफ टेलिभिजन एसोसिएटस् न्यू दिल्लीका कलाकारहरूले साकार रुप दिए । देश-विदेशमा डेढ सयभन्दा धेरै पटक देखाइसकिएको नाटक हजारौँ दर्शकको वाहवाही लुटेर नेपाली आँगनमा बल्ल झुल्किएको थियो, नाटक महोत्सवको साइत पारेर । स्वैरकल्पना शैलीमा प्रस्तुत भएको नाटकमा प्रख्यात भारतीय रङ्गकर्मी विनोदिनीका रङ्गमञ्चभन्दा बाहिरका कुरालाई निर्देशक अमल अल्लानाले समेटेकी छन् । सामाजिक जञ्जालमा केटीमानिसले अरुको इच्छा पूरा गर्न कसरी आफ्ना इच्छा र रहरलाई तिलाञ्जलि दिनुपर्छ, उनीहरूको इच्छाको कसरी आफ्नै मान्छेबाट गला दबाइन्छ र सामाजिक अन्यायको सिकार बनाइन्छ भन्ने पीडाको सिलसिलेवार कथा हो - नटी विनोदिनी ।

विज्ञानका अनुसार, जब मानिस अत्यन्त खुसीमा या अत्यन्त दुःखमा हुन्छ, तब चेतन मनले काम गरिरहेको हुन्छ । त्यो बेलामा दिमागलाई जुन कुराले निर्देशित गर्छ, त्यो कुरालाई संसारको कुनै शक्तिले रोक्न सक्दैन । अप्रत्यासित आइपरेको दुःख, पीडा सम्हाल्न नसकेर धेरै मानिस बौलाउँछन् । कतिले त्यही पीडाबाट मुक्तिको बाटो भेटाउँछन् । विज्ञानले भनेको यही कुरा नाटक नटी विनोदिनीले पनि पुष्टि गर्न खोजेको छ । विनोदिनीको जीवनमा पनि धेरै दुःख आइपर्छन् । तर उनले त्यो दुःखलाई शक्तिमा परिणत गरेर जीवनलाई मुक्तिको बाटोतिर लैजान्छिन् ।

पैसा कमाउन गंगाबाई हुँदै बङ्गालका प्रसिद्ध नाटक-निर्देशक गिरिष घोससम्म पुगेकी विनोदिनीले विद्धान् लेखकहरूले लेखेका नाटकका पात्रमा डुब्दै अभिनय गर्दा जीवन-जगत्‌का सिद्धान्तलाई बुझ्न थाल्छिन् । सहरीबाबुबाट धोका पाएकी विनोदिनीले पहिलोपटक संसारिक जीवनको बारेमा बोध गर्छिन् । यसैगरी, जीवनमा आइपर्ने क्रमिक दुःखसँगै कसैबाट आशा राख्‍नुहुँदैन भन्ने कुरा थाहा पाउँछिन् । निष्काम कर्मले नै मानिसलाई सफल बनाउँछ भन्ने कुराको बोध हुन्छ । त्यसैले सहरीबाबुहरूको दुनियाँलाई चटक्क छाडेर उनी पूर्ण रुपमा नाटकमा समर्पित हुन्छिन् ।

तर गुरुले धनी मान्छेकोमा आफ्नो शरीर बेचेर नाटकघर बनाउन पैसा कमाउन पठाउने कुराले उनको मनमा दोस्रो पटक चोट लगाउँछ । दोस्रो चोटबाट उनले अनित्य जीवनमा इच्छाको कुनै मोल हुँदैन, जस्तो-जस्तो पर्दैजान्छ, त्यसलाई कर्ताको रुपमा नाटकको पात्र बनेर पूरा गर्नुपर्छ भन्ने कुरा थाहा पाउँछिन् । तर पनि आशाको दियो अझै उनको मनबाट निभ्दैन । त्यसैले 'विनोद नाटकघर' बनाउने सपनाले उनलाई उत्प्रेरित पारिरहन्छ । तर, नाटकघरको नाम अर्कै राखिन्छ- 'स्टार नाटकघर' । यो उनको जीवनमा परेको तेस्रो ठूलो चोट । तेस्रो चोटले भने उनमा ठूलै परिवर्तन ल्याइदिन्छ । उनको मनमा रहेको आशा र लोभ पनि हटेर जान्छ ।

कुनै कुरा हुनु र नहुनुले उनको जीवनमा कुनै पनि अर्थ राख्‍न छाड्छ । तर पनि गूरुको आज्ञा पालना गर्दै जीवनका अनुभव लेखिरहेकी हुन्छिन् । सबैले देखेको, सुनेको भन्दा भिन्न जीवनका बारेमा, तब आफूले सोचेको भन्दा भिन्न कुरा लेखेकोमा गुरु गिरिष घोषले आत्मकथामा भूमिका पनि लेखिदिँदैनन् । तर यता विनोदिनी भने मुजैमुजा परेर चाउरिएको शरीरप्रति मोहित हुँदै भनिरहेकी हुन्छिन् - 'अब मलाई स्वतन्त्र भएर मन लागेको काम गर्न रोक्ने मेरो रुप मसँग छैन ।' विनोदिनीले जीवनकै सबैभन्दा ठूलो कुरा पाइसकेकी हुन्छिन् । उनका गुरुले धेरै पटक दोहोर्‍याउने वाक्य । कलाको माध्यमबाट उनले जीवनमा मोक्ष पाइसकेकी हुन्छिन् ।

नाटकले मानिसलाई बौद्धिक बनाउँछ, जीवनका अनेक आयामको बारेमा ज्ञान दिन्छ । यस नाटकको कथावस्तु मात्र होइन, प्रस्तुतिले पनि नाटकलाई निकै असरदार बनाएको छ । प्रोजेक्टरको माध्यमबाट पृष्ठभूमिमा देखाइएको दृश्यले कथा-प्रस्तुतिलाई झन् प्रष्ट र रोमाञ्चक बनाएको छ । प्रोजेक्टरबाट आएको दृश्यलाई रङ्गमञ्चका कलाकारले नछेकून् भन्नकालागि मञ्चमाथि शीशाको प्रयोग र शीशाभित्रबाट गरिएको प्रकाश संयोजनले पृष्ठभूमिको दृश्यलाई कुनै असर पारेको देखिएन । नाट्यक्षेत्रमा भएको नयाँ प्रविधिको विकासलाई नाटक हेर्न भेला भएका झन्डै १५ सयजति नेपाली र विदेशी दर्शकले निकै रोचकतासाथ ध्यान दिएर हेरिरहेका थिए । मुख्य पात्रलाई देखाउन प्रयोग गरिएका अन्य पाँच कलाकारले विनोदिनीका धेरै इच्छा, आकांक्षा, अन्तर्मनको द्वन्द्व, विचार आदिलाई सजिलैसँग प्रस्तुत गरे । यसका साथै नाटकको मागअनुसार प्रयोग भएका गीत-सङ्गीतले बीचबीचमा मनोरञ्जन दिइरहेको थियो ।

भारतीय रङ्गकर्मीको आत्मकथा भए पनि यो नाटकले प्रत्येक मान्छेका मनोभावनालाई छोएको छ । कुनै न कुनै रुपमा प्रत्येक व्यक्तिको कथासँग विनोदिनीको कथा मिल्छ । नाटकका विभिन्न पाटोले विभिन्न सन्देश र यथार्थलाई चित्रण गर्न खोजेको भए पनि मूल उद्देश्य भने एउटै छ, त्यो हो - आफूले भोगेका विभिन्न कुरा नाटक मात्र हो, यथार्थ होइन । जीवनको अन्तिम सत्य भनेको मोक्ष प्राप्ति हो । आफूमा भएको क्षमतालाई चिनेर त्यसैमा रमाउन सक्नु नै जीवनको अन्तिम सत्य हो ।
*********************************************************************************